เจตสิกสงฺคห ปรมตฺถทีปนี

[68] เอวํ จิตฺตงฺคหํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อนุปตฺตํ เจตสิก สงฺคหํ ทสฺเสนฺโต จตูหิ สมฺปโยคลกฺขเณหิ สห วจนตฺถญฺจ สรูปตฺถญฺจ ตาว ทสฺเสตุํ อาทิ คาถมาหฯ ตตฺถ เอกุปฺปาทนิโรธาจเอกาลมฺพณวตฺถุกาติ จตุสฺสมฺปโยคลกฺขณทสฺสนํฯ เจโต ยุตฺตาติ วจนตฺถทสฺสนํฯ เจตสิยุตฺตา เจตสาวา ยุตฺตา เจตสิกาติ ทสฺสนโตฯ ทฺวิปญฺญาสธมฺมาติ สรูปทสฺสนํฯ เจตสิกาติ ปน สิทฺธปท ทสฺสนํฯ ตตฺถ ธมฺมานํ อนาคตภาวสงฺขาตา ปุพฺพนฺตโต อุทฺธํ ปชฺชนํ คมนํ สรูปโต ปาตุภวนํ อุปฺปาโทฯ ชาตีติ วุตฺตํ โหติฯ สพฺเพปิหิ สงฺขต ธมฺมา อนาคตภาวปุพฺพา เอว โหนฺติฯ ตโต ปจฺจยสามคฺคิํ ลภิตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ คจฺฉนฺติฯ ตโต นิรุชฺฌิตฺวา อตีตภาวํ คจฺฉนฺตีติฯ นิรุชฺฌนํ นิโรโธฯ สรูปวินาโส ภงฺโค อนิจฺจตา มรณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ยา จิตฺตสฺส ชาติ, สาเยว ผสฺสาทีนํฯ ยา จิตฺตสฺส ชรา, ยํ จิตฺตสฺส มรณํ, ยํ จิตฺตสฺส อารมฺมณํ วตฺถุฯ ตเทว ผสฺสาทีนนฺติอาทินา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน เอโก อุปฺปาโท เอเตสนฺติ เอกุปฺปาทาฯ เอโก นิโรโธ เอเตสนฺติ เอกนิโรธาฯ เอกุปฺปาทาจ เต เอกนิโรธาจาติ เอกุปฺปาทนิโรธาฯ อุตฺตรปเท เอกสทฺทสฺส โลโปฯ เอวํ ปรตฺถปิฯ เอกํ อาลมฺพณํ เอเตสนฺติ เอกาลมฺพณาฯ เอกํ วตฺถุ เอเตสนฺติ เอกวตฺถุกาฯ เอกาลมฺพณาจ เต เอกวตฺถุกาจาติ เอกาลมฺพณวตฺถุกาฯ อาลมฺพณํ ปเนตฺถ เอกจิตฺตสฺสปิ พหุเทว โหติฯ เอกตฺตํปน อุปเนตฺวา เอกํ อาลมฺพณนฺติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[71] วิภาวนิยํ ปน

‘‘เอกโต อุปฺปาโทจ นิโรโธจ เยสํ, เต เอกุปฺปาทนิโรธา’’ติ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

น หิ เอกกฺขเณ เอกโต อุปฺปาทมตฺเตน เอกุปฺปาทตา อิธ อธิปฺเปตาฯ อถโข วุตฺตนเยเนว อธิปฺเปตาฯ วุตฺตญฺเหตํ มูลฏีกายํ –

เอกกลาปปริยาปนฺนานํ รูปานํสเหวอุปฺปาทาทิปฺปวตฺติโต

เอกสฺสกลาปสฺสอุปฺปาทาทโย เอเกกาว โหนฺตีติฯ

ตตฺรายํ โยชนาฯ เอกุปฺปาทนิโรธาจ เอกาลมฺพณวตฺถุกา จ หุตฺวา เยธมฺมา เจโตยุตฺตาฯ เต ทฺวิปญฺญาสธมฺมา เจตสิกา มตาติฯ ภาวปธานํปิวา เอตฺถ ยุตฺตํฯ วิเสสเนจ นิสฺสกฺกวจนํฯ เอกุปฺปาทนิโรธภาเวน เอกาลมฺพณ วตฺถุก ภาเวนจ เยธมฺมา เจโตยุตฺตาฯ เต ทฺวิปญฺญาสธมฺมา เจตสิกานาม มตา ญาตาติฯ เอตฺถจ เย เจโตยุตฺตาฯ เต เจตสิกาติ วุตฺเต จิตฺตสฺส สหชาตปจฺจยุปฺปนฺนรูปานิปิ ตทายตฺตวุตฺติตาย เอกนฺเตน จิตฺตสมฺพนฺธีนิ หุตฺวา เจโตยุตฺตานิ เจตสิกานิ นาม สิยุํฯ ตสฺมา เตสํ นิวตฺตนตฺถํ เอกุปฺปาทนิโรธาจ, เอกา ลมฺพณวตฺถุกาติ วุตฺตํฯ ตานิหิ จิตฺเตน ขณโต สหุปฺปนฺนานิปิ ภินฺนสนฺตานตฺตา ยา จิตฺตสฺส ชาติ, สาเอว เตสนฺติ อิมํ ลกฺขณํปิ นานุโภนฺติฯ อญฺญํหิ รูปสนฺตานํฯ อญฺญํ อรูปสนฺตานนฺติฯ ผสฺสาทีนํปน อุปฺปาทมตฺตเมว จิตฺเตน สห เอกํ นโหติฯ อถโข นิโรโธปิ อาลมฺพณํปิ วตฺถุปิ สพฺพํ เอกเมวาติ ญาปนตฺถํ เอก นิโรธาทิคฺคหณํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ น หิ เอวํ อวุตฺเต สกฺกา ตถา ชานิตุนฺติฯ ยสฺมาปน ยถา พหุชนสนฺตโก เอโก โคโณ ติสฺสสฺส โคโณ ทตฺตสฺส โคโณติ เอวํ วิสุํ วิสุํปิ วตฺตพฺโพเยว โหติฯ เอวเมวํ อุปฺปาโท นิโรโธจ เอกสฺมิํ รูปารูปกลาเป เอโกวสมาโนปิ ผสฺสสฺส อุปฺปาโท เวทนาย อุปฺปาโท ปถวิธาตุยา อุปฺปาโท อาโปธาตุยา อุปฺปาโทติ เอวมาทินา นเยน วิสุํ วิสุํปิ วตฺตพฺโพเยวฯ ตสฺมา สุตฺตนฺเตสุ –

เวทนาย อุปฺปาโท ปญฺญายติฯ วโย ปญฺญายติฯ ฐิกาย อญฺญตฺถํ ปญฺญายติฯ สญฺญายฯ สงฺขารานํฯ วิญฺญาณสฺสฯ ลฯ ปญฺญายตีติ วุตฺตํฯ

ตถา โย ภิกฺขเว ปถวิธาตุยา อุปฺปาโท ฐิติอภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโวฯ ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท โรคานํ ฐิติ ชรา มรณสฺส ปาตุภาโวฯ โย ภิกฺขเว อาโปธาตุยาฯ โย ภิกฺขเว เตโช ธาตุยาฯ โย ภิกฺขเว วาโยธาตุยาฯ โย ภิกฺขเว จกฺขุสฺสฯลฯ มนสฺส อุปฺปาโทฯลฯ ชรามรณสฺส ปาตุภาโวติฯ

วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อิตรถา ชีวิตินฺทฺริยาทีนปิ เอกสฺมิํ กลาเป พหุภาโว วตฺตพฺโพ สิยาฯ โย อรูปีนํ ธมฺมานํ อายุ ฐิติ อวฏฺฐิตีติ หิ วุตฺตํฯ ตถา วิการรูปานํฯ สพฺเพสํปิวา จกฺขาทีนํ อุปาทารูปานํฯ จตุนฺนํ จหาภูตานํ อุปาทายรูปนฺติจ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโทติจ วุตฺตนฺติฯ กายลหุตา จิตฺตลหุตาทโยปน อตฺถวิเสสทีปนตฺถํ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา วุตฺตาฯ โสจ อตฺถวิเสโสอุปริ อาวิ ภวิสฺสตีติฯ อยเมตฺถปรมตฺถทีปนาฯ

[72] วิภาวนิยํ ปน

อิมมตฺถํ อสลฺลกฺเขตฺวา ยํ วุตฺตํ ‘‘ยทิ เอกุปฺปาทมตฺเตเนว เจโตยุตฺตาติ อธิปฺเปตาฯ ตทา จิตฺเตน สห อุปฺปชฺชมานานํ รูปธมฺมานมฺปิ เจโตยุตฺตตา อาปชฺเชยฺยาติ เอก นิโรธคฺคหณํฯ เอวมฺปิ จิตฺตานุปริวตฺติโน วิญฺญตฺติทฺวยสฺส ปสงฺโค นสกฺกา นีวาเรตุํฯ ตถา เอกโต อุปฺปาโท วา นิโรโธวา เอเตสนฺติ เอกุปฺปาทนิโรธาติ ปริกปฺเปนฺตสฺส ปุเรตรมุปฺปชฺชิตฺวา จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ นิรุชฺฌมานานมฺปิ รูปธมฺมานนฺติ เอกาลมฺพณคฺคหณํฯ เย เอวํ ติวิธลกฺขณาฯ เต นิยามโต เอกวตฺถุกา เยวาติ ทสฺสนตฺถํฯ เอกวตฺถุกคฺคหณนฺติฯ อลมติปปญฺเจนา’’ติฯ สพฺพํ ตํ นิรตฺถกเมวฯ

[69] กถญฺจ ทฺวิปญฺญาส โหนฺตีติ ปุจฺฉิตฺวา ปถมํ ทฺวิปญฺญาส สรูปํ ตีหิ ราสีหิ วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต กถนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ผุสตีติ ผสฺโสฯ ผุสนฺติ สมฺปยุตฺตกา ธมฺมา เอเตนาติ ผสฺโสฯ ผุสนมตฺตเมววา เอตนฺติ ผสฺโสฯ ผุสนญฺเจตฺถ อารมฺมณสฺส อิฏฺฐานิฏฺฐรสํ อาหจฺจ อุปหจฺจ คหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ

ยโต ตทนุภวนฺติ เวทนา ปาตุภวติฯ ผสฺสปจฺจยา เวทนาติ หิ วุตฺตํฯ สฺวายํ ผุสนลกฺขโณฯ นนุจายํ อรูปธมฺโมฯ นจ อรูปธมฺมา อปฺปฏิฆสภาวา กิญฺจิ ผุสนฺตีติฯ สจฺจํ, อยํปน ผุสนา กาเรนจ ปวตฺตติฯ ยญฺจ ผุสนฺเตหิ สาเธตพฺพํฯ ตญฺจ กิจฺจํ สาเธติฯ ตสฺมา อยํ ผสฺโสติจ ผุสนลกฺขโณติจ วุตฺโตฯ กิํปน สาเธตีติฯ อารมฺมณรสานุรูปํ จิตฺตสฺส วิการปตฺติฯ เวทนาวิเสสุปฺปตฺติํวาฯ อยญฺจ อตฺโถ อมฺพิลขาทาทิเก ทิสฺวา อปรสฺส เขฬุปฺปาทาทีสุ ปากโฏติฯ

[73] วิภาวนิยํ ปน

‘‘เขฬุปฺปาทาทิวิย ทฏฺฐพฺโพ’’ติ วุตฺตํฯ เอวญฺจสติ อิทํ อุปมา มตฺตํ สิยาฯ อติปากฏายปน ผสฺสปฺปวตฺติยา ทสฺสน มิทนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[70] เวทยตีติ เวทนาฯ อารมฺมณรสํ อนุภวติฯ อวิทิตํวา อารมฺมณรสํ สมฺปยุตฺตานํ ตํสมงฺคิปุคฺคลานํ วา วิทิตํปากฏํ กโรตีติ อตฺโถฯ วินฺทนฺติว เอตาย สตฺตา สาตํวา อสาตํวา ลภนฺตีติ เวทนาฯ เวทยิตมตฺตเมววา เอตนฺติ เวทนาฯ ปาฬิยํปน –

เวทยติ เวทยตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา เวทนาติ วุจฺจติฯ กิญฺจ เวทยติ, สุขํปิ เวทยติฯ ทุกฺขํปิ เวทยติฯ อทุกฺขมสุขํปิ เวทยตีติ วุตฺตํฯ

นนุ สพฺเพปิ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา อารมฺมณรสานุภวนปฺป กติกาเอวาติ เตปิ เวทนานาม สิยุนฺติฯ นสิยุํฯ เตหิ กิจฺจนฺตรพฺยาวฏา โหนฺติฯ อารมฺมณรสํ อุชุํ อนุภวิตุํ นสกฺโกนฺติฯ อตฺตโน อตฺตโน กิจฺจํ กโรนฺตาว เอกเทสมตฺเตน อนุภวนฺติฯ เวทนาเยวปน อนญฺญกิจฺจตาย อนุภวนกิจฺเจ อาธิปจฺจโยคตายจ อิสฺสรภาเวน อนุภวตีติ สาเอว เวทนานาม ภวิตุํ อรหตีติฯ เอวญฺจกตฺวา ราชคฺคโภชน รสานุภวเน เตสํ สูทสทิสตา เวทนายเอวจ ราชสทิสตา วุตฺตาติฯ

[71] สญฺชานาตีติ สญฺญาฯ ปุน ชานนตฺถํ สญฺญาณํ กโรตีติ อตฺโถฯ อยญฺหิ ปุพฺเพ คหิตสญฺญาเนน สญฺชานนกาเลปิ ปุน ชานนตฺถํ สญฺญาณํ กโรติเยวาติฯ สาหิ เอวํ ปุนปฺปุนํ สญฺญาณํ กตฺวา อุปฺปชฺชมานา ถิรสญฺญาภาวํ ปตฺวา ยาวตายุกํปิ ภวนฺตรํ ปตฺวาปิ สตฺตานํ อปฺปมุฏฺฐภาวํ สาเธติฯ มิจฺฉา ภินิเวสสญฺญาภาวํ ปตฺวาจ อิเม สตฺเต สพฺพญฺญุ พุทฺเธหิปิ โพเธตุํ อสกฺกุเณยฺเย กโรตีติฯ ตถาหิ สา ปุน สญฺชานนตฺถํ นิมิตฺตกรเณ ทารุตจฺฉกสทิสาติจฯ ยถาคหิต นิมิตฺตวเสน อภินิเวสกรเณ หตฺถิทสฺสก อนฺธสทิสาติจฯ อุปฏฺฐิตวิสยคฺคหเณ ติณปุริสเกสุ มิคโปตกสทิสาติจ วุตฺตาติฯ ปาฬิยํปน –

สญฺชานาติ สญฺชานาตีติโข ภิกฺขเว ตสฺมา สญฺญาติ วุจฺจติฯ กิญฺจ สญฺชานาติฯ นีลํปิ สญฺชานาติฯ ปีตกํปิ สญฺชานาตีติอาทิ วุตฺตนฺติฯ

[72] เจตยตีติ เจตนาฯ สมฺปยุตฺตธมฺเม ตสฺมิํ ตสฺมิํ อารมฺมเณวา กิจฺเจวา อภิสนฺทหติ ปุนปฺปุนํ ฆเฏติ, ตตฺถ ปพนฺธวเสน นิรนฺตรํ ปวตฺตมาเน กโรตีติ อตฺโถฯ ปกปฺเปติ วา เตฯ สํวิทหติ อารมฺมณปฏิลาภายวา กมฺมสิทฺธิยา อภิสงฺขโรติฯ อายูหติวา เตฯ อารมฺมเณ สมฺปิณฺเฑติ เอกโต สโม สรนฺเต กโรตีติ อตฺโถฯ ตถาหิ สา อายูหนรสาหิจ สํวิธานปจฺจุปฏฺฐานาติจ วุตฺตาฯ ตายหิ ตสฺมิํ นิรนฺตรํ อุสฺสุกฺกน พฺยาปารวเสน ปวตฺตมานาย ตํ สมฺปยุตฺตาปิ อตฺตโน อตฺตโน กิจฺจํ กุรุมานา ตสฺมิํ ตเถว ปวตฺตนฺตีติฯ เตเนว สา สกิจฺจ ปรกิจฺจ สาธก เชฏฺฐสิสฺส มหาวฑฺฒกิ อาทิสทิสาติ วุตฺตาติฯ

[74] วิภาวนิยํ ปน

เจเตติ สงฺขตาภิสงฺขรเณ พฺยาปารมาปชฺชตีติ วตฺวา ตทตฺถสาธนตฺถํ ยํ วุตฺตํ ‘‘วิภงฺเค สุตฺตนฺตภาชนิเย สงฺขา รกฺขนฺธํ วิภชนฺเตน สงฺขตมติสงฺขโรนฺตีติ สงฺขาราติ วตฺวา’’ติฯ ตํ น ยุชฺชติฯ

น หิ วิภงฺเค สุตฺตนฺตภาชนิเย สงฺขตม ภิสงฺขโรนฺตีติ สงฺขาราติ วุตฺตํ อตฺถิฯ ขนฺธสํยุตฺตเก ปเนตํ วุตฺตนฺติฯ

[73] เอกตฺตารมฺมณสงฺขาโต อคฺโค โกฏฺฐาโส โกฏิ วา เอตสฺสาติ เอกคฺคํฯ จิตฺตํ, ตสฺส ภาโว เอกคฺคตาฯ อารมฺมณญฺหิ นาม เอกํปิ นานาสภาวํ โหติฯ ตสฺมา ตสฺส เอกสฺสปิ นานาสภาเวสุ วิกฺเขปํ อปตฺวา เอกสฺมิํ สภาเว ขณมตฺตํปิ ปวตฺตสฺส จิตฺตสฺส โยนิจฺจลากาโร อตฺถิ อยํ ตสฺมิํ เอกคฺคาภิธานสฺส เอกคฺคพุทฺธิยาจ ปวตฺติเหตุภาเวน คยฺหตีติฯ เต เนว หิ สา นิวาเต ทีปจฺจีนํ ฐิติวิย เจตโส ฐิตีติ ทฏฺฐพฺพาติ วุตฺตาฯ

[75] วิภาวนิยํ ปน

‘‘เอกํ อารมฺมณํ อคฺคํ อิมสฺสาติ เอกคฺค’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถปิ อคฺคสทฺโท โกฏฺฐาเสวา โกฏิยํวา ปวตฺโตติ ยุตฺโตฯ เกจิปน อารมฺมเณ ปวตฺโตติ วทนฺติฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

น หิ อคฺคสทฺโท อารมฺมณปริยาโย กตฺถจิ ทิฏฺโฐติฯ

[74] ชีวนฺติ สมฺปยุตฺตาธมฺมา เอเตนาติ ชีวิตํฯ อินฺโทติ อิสฺสโรฯ อิธ ปน อิสฺสรภาโว วุจฺจติฯ อินฺทํ อิสฺสรภาวํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํฯ ชีวิตญฺจ ตํ อินฺทฺริยญฺจาติ ชีวิตินฺทฺริยํฯ ตญฺหิ มยา วินา ตุมฺหากํ ชีวิตํ นตฺถิฯ ตสฺมา ตุมฺหากํ ชีวนกิจฺเจ มํ อิสฺสรํ กโรถาติ วทนฺตมิว สหชาตธมฺเม อภิภวิตฺวา ปวตฺตตีติฯ ตถา หิ ตํ ปวตฺตสนฺตตาธิปเตยฺยนฺติ จ ปทุมุปฺป ลานุปาลกมุทกํ วิยาติจ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยาว ขนฺธปรินิพฺพานา อนุปฺปพนฺธวเสน ปวตฺตมานา จิตฺตสนฺตติ ปวตฺตสนฺตตินามฯ อธิปติภาโว อาธิปเตยฺยํฯ ปวตฺตสนฺตติยํ อาธิปเตยฺยํ อสฺสาติ สมาโสฯ ปุนปฺปุนํ นิรุทฺธํปิ หิ จิตฺตสนฺตานํ ตสฺส พเลน ปุนปฺปุนํ ชีวนฺตํ หุตฺวา ยาว ขนฺธปรินิพฺพานา ปุนปฺปุนํ ปวตฺตติเยวฯ

น หิ ชีวิตรหิเตสุ อนินฺทฺริยพทฺธธมฺเมสุ ตาทิโส ปวตฺตสนฺตติ วิเสโสนาม อตฺถีติฯ

[75] มนสฺมิํ อารมฺมณํ อสุญฺญํ มนํวา อารมฺมเณ นิจฺจนินฺนํ กโรตีติ มนสิกาโรฯ โส ปน ติวิโธ วีถิปฏิปาทโก ชวนปฏิปาทโกอารมฺมณปฏิปาทโกติฯ ตตฺถ ปญฺจทฺวาราวชฺชนํ วีถิ ปฏิปาทโก นามฯ ตญฺหิ ปญฺจทฺวาริก จิตฺตสนฺตติํ อารมฺมเณ ปฏิปาเทติ โยเชตีติฯ มโนทฺวาราวชฺชนํ ชวนปฏิปาทโก นามฯ ตํปิ ชวน สนฺตติํ อารมฺมเณ ปฏิปาเทติ โยเชตีติฯ อิทเมว ทฺวยํ ตตฺถ ตตฺถ โยนิโส มนสิกาโรติจ อโยนิโส มนสิกาโร ติจ วุตฺตํฯ ตญฺหิ ปกติยา สมุทาจิณฺณนินฺนนิยามิตาทีหิ ปจฺจเย หิ อุปตฺถมฺภิตํ หุตฺวา จิตฺตสนฺตานํ โยนิโส อโยนิโสวา อารมฺมเณ นินฺนํ กโรตีติฯ ปฏิสนฺธิจิตฺตโต ปน ปฏฺฐาย ปวตฺตมานา จิตฺตสนฺตติ อารมฺมณํ มุญฺจิตฺวา นิรุชฺฌิตฺวาปิ ปุน อุปฺปชฺชมานา ยสฺส ธมฺมสฺส วเสน ตสฺมิํเยว อารมฺมเณ อุปฺปชฺชติ อสติ การณวิเสเสฯ โส อารมฺมณปฏิปาทโกนามฯ อยมิธา ธิปฺเปโตฯ อยญฺหิ อารมฺมณํ จิตฺเต จิตฺตํวา อารมฺมเณ ปฏิปาเทติ โยเชตีติฯ ตถา หิ อยํ สารณ ลกฺขโณติ จ สมฺปยุตฺตานํ อารมฺมเณน สํปโยชนรโสติจ อารมฺมณปฏิปาทกฏฺเฐน สมฺปยุตฺตานํ สารถีวิย ทฏฺฐพฺโพติจ วุตฺโตฯ ตตฺถ สารณลกฺขโณติ สารถีวิย อสฺสานํ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อุชุํ อารมฺมณาภิมุขํ ปวตฺตยนลกฺขโณติ อตฺโถฯ สมํ ธาเรนฺติติ สาธารณาฯ สพฺเพสํ จิตฺตานํ สาธารณา สพฺพจิตฺตสาธารณาฯ

[76] วิตกฺเกตีติ วิตกฺโกฯ ตถา ตถา สงฺกปฺเปตฺวา อารมฺมณํ อาโรหตีติ อตฺโถฯ ตสฺมิํ ปน ตํ กถา อาโรหนฺเต สมฺปยุตฺตธมฺมาปิ ตํ อาโรหนฺติฯ ตทา โสเยว เต อารมฺมณํ อภินิโรเปนฺโตนาม โหตีติ กตฺวา อารมฺมณา ภินิโรปนลกฺขโณ วิตกฺโกติ วุตฺโตฯ ราชวลฺลภํ นิสฺสาย ชนปทคาสิโน ราชเคหาโรหนญฺเจตฺถ นิทสฺสนํฯ อวิตกฺกํปิ หิ จิตฺตํ สวิตกฺกธมฺมสนฺตาเน วิตกฺเกน สห ปวตฺตปริจย พเลน อาโรหนโต วิตกฺเกน อตินิโรวิตเมวนาม โหตีติฯ

อปิจ, อวิตกฺกํปิ ปญฺจวิญฺญาณํ วตฺถารมฺมณ สงฺฆฏฺฏนวเสน อาโรหติฯ ทุตียชฺฌานาทีนิจ อุปจารภาวนาวเสน อาโรหนฺติฯ มชฺฌิมฏฺฐกถายํ ปน กิํวา เอตาย ยุตฺติยาติ วตฺวา อิมมตฺถํ ทสฺเสติฯ จิตฺตํปิ หิ อารมฺมณํ อารุหติเยวฯ ตสฺส ปน นิจฺจํ สหาโย มนสิกาโรฯ ตสฺมิญฺหิ อสติ ตํ นิยามกรหิ ตา นาวาวิย ยํวาตํวา อารมฺมณํ คเหตฺวา ปวตฺเตยฺยาติฯ อิติ ปญฺจวิญฺญาณํ มนสิการสหายํ หุตฺวา อตฺตโน อารมฺมณวิชานนสตฺติวเสเนว อารมฺมณํ อาโรหติฯ อกุสลํ ปตฺวา ปน จิตฺตํปิ โลภาทโยปิ อารมฺมณารุหเน ถามวตา เอว โหนฺติฯ ปาปสฺมิํ รมเต มโนติ หิ วุตฺตํฯ ทุตียชฺฌาน จิตฺตาทีนิจ มนสิการ วีริยสฺสตีนํปิ วเสน อาโรหนฺติฯ วิตกฺโก ปน ตถา ตถา สงฺกปฺเปตฺวา อตฺตสหิเต ธมฺเม อารมฺมณารุหเน สุฏฺฐุตรํ พลวนฺเต กโรติฯ อิติ ตสฺมิํ กิจฺเจ อญฺเญสํ สาภิสยพฺยาปารตายเอว อยํ วิตกฺโกติ วุตฺโตติฯ เอวํ ปน วตฺตพฺพํฯ นนุ อญฺเญปิ อรูปธมฺมา สารมฺมณสภาวา อารมฺมณํ อาโรหนฺติฯ อถ จ ปน กสฺมา อยเมว วิตกฺโกติ วุตฺโตติฯ อญฺเญสํ ปน อารุหนํ กิจฺจนฺตรโยควเสเนว สิทฺธํฯ อิมสฺส ปน อิโต อญฺญํ กิจฺจํ นาม นตฺถิฯ ตสฺมา อยเมว ตถา วุตฺโตติฯ

[77] วิจรตีติ วิจาโรฯ วิจาเรติวา สมฺปยุตฺตเกธมฺเม, เต วา ธมฺมา วิจรนฺติ เอเตนาติ วิจาโรฯ วิจรณญฺเจตฺถ วิตกฺกา รุฬฺเห ตสฺมิํเยว อารมฺมเณ สภาวาการปาตุภาวตฺถํ ปุนปฺปุนํ อนุมชฺชนวเสน ปวตฺตนํ ทฏฺฐพฺพํฯ เอตฺถจ วิตกฺโก โอฬาริโก ปุพฺพงฺคโม อารมฺมเณ จิตฺตสฺส ปถมาภินิปาตภูโตจ โหตีติ ฆณฺฑาภิฆาโต วิย ทฏฺฐพฺโพฯ วิจาโร สุขุโม อนุจโร ตสฺมิํเยว อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อนุพนฺธนภูโต จ โหตีติ ฆณฺฑานุรโววิย ทฏฺฐพฺโพติฯ

[78] อธิมุจฺจนํ อธิโมกฺโขฯ อารมฺมเณ เอวํ นุโข โน นุโขติ เอวํ ปวตฺตํ สํสปฺปนํ อธิภวิตฺวา วิจฺฉินฺทิตฺวา ปกฺขโก มุจฺจนวเสน จิตฺตสฺส ปวตฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ

เอวญฺจ กตฺวา โส อารมฺมเณ สนฺนิฏฺฐานลกฺขโณติ จ อารมฺมเณ นิจฺจลภาเวน อินฺทขีลสทิโสติจ วุตฺโตฯ

[79] วีรสฺส กมฺมสูรสฺส ภาโว กมฺมวา วีริยํฯ ตํสมงฺคี ปุคฺคโล หิ กมฺมสูโร โหติฯ มหนฺตํปิ กมฺมํ อปฺปกโต คณฺหาติฯ ทุกฺกรํปิ สุกรโต, ภาริยํปิ อภาริยโต คณฺหาติฯ อตฺตกิลมถํ นคเณติฯ กมฺมสิทฺธิยา นิจฺจํ ปคฺคหิต กาย จิตฺโตว โหติฯ ตสฺมา ตํ ตสฺส ปุคฺคลสฺส ตถาปวตฺติยา เหตุภาโวเจว ตถาปวตฺตสฺส จ ตสฺส ปุคฺคลสฺส กาย จิตฺตกฺริยาภูตํ โหตีติฯ วิธินาวา นเยน อุปาเยน วีริยวโต กิํ นามกมฺมํ น สิชฺฌตีติอาทิเกน ปุพฺพาภิสงฺขาเรน อีรยิตพฺพํ ปวตฺตยิตพฺพนฺติ วีริยํฯ วิเสเสนวา สกปรหิตเหตุ อีรนฺติ กมฺปนฺติ ตํ สมงฺคิโน เอเตนาติ วีริยํฯ เอตฺถจ วีริยุ ปตฺถมฺภิตา สมฺปยุตฺตธมฺมา สทา อนิกฺขิตฺตธุรา ปคฺคหิตสีสาวิย หุตฺวา อตฺตโน อตฺตโน กิจฺจสมฺปตฺติยา นิจฺจํ อุสฺสาหชาตาว โหนฺติ, เตสุจ ตถาโหนฺเตสุ ตํสมงฺคิโน ปุคฺคลาปิ อตฺตโนวา ปเรสํวา หิตเหตุ นิจฺจํ พฺยาวฏกายจิตฺตา โหนฺติฯ ตสฺมา อีรนฺติ กมฺปนฺตีติ วุจฺจนฺตีติฯ ตถา หิ ตํ อุปตฺถมฺภนลกฺขณนฺติ จ ปคฺคหลกฺขณนฺติ จ อุสฺสาหลกฺขณนฺติ จ เคหสฺส ถูณูปตฺถมฺภน สทิสนฺติ จ สมฺมา อารทฺธํ สพฺพสมฺปตฺตีนํ มูลนฺติ จ วุตฺตนฺติฯ

[80] วินยติ กายจิตฺตํ ตปฺเปติ, ตุฏฺฐํ สุหิตํ ชเนติ, สุปุปฺผิตปทุมํวิยวา วฑฺเฒตีติ ปีติ, วินนฺติวา เอตาย ตํ สมงฺคิโน ปุณฺณจนฺโทวิย วิโรจมาน กายจิตฺตา โหนฺตีติ ปีติฯ สา ปญฺจวิธา ขุทฺทิกา ปีติ, ขณิกาปีติ, โอกฺกนฺติกา ปีติ, อุพฺเพคา ปีติ, ผรณาปีตีติฯ

[81] ฉนฺทนํ ฉนฺโทฯ อิจฺฉา ปตฺถนา อภิสนฺธีติ วุตฺตํ โหติฯ โสปน ทุวิโธ ตณฺหาฉนฺโท, กตฺตุกมฺยตา ฉนฺโทติฯ อิธ กตฺตุกมฺยตา ฉนฺโท อธิปฺเปโตฯ เอตฺถจ กตฺตุํ กาเมติ อิจฺฉตีติ กตฺตุกาโมฯ ฉนฺทสมงฺคิปุคฺคโลฯ ตสฺส ภาโว กตฺตุกมฺยํฯ ตเทว กตฺตุกมฺยตา, ยถา เทโวเยว เทวตาติฯ เอตฺถจ กตฺตุสทฺโท สพฺเพสํ ธาตุสทฺทานํ อตฺเถ สงฺคเหตฺวา ปวตฺโตฯ

ตสฺมา กตฺตุกมฺยตาติ เอเตน กเถตุกมฺยตา จินฺเตตุกมฺยตา ทฏฺฐุกมฺยตา โสตุกมฺยตาติ เอวมาทีนิ สพฺพ กฺริยาปทานิ สงฺคหิตานิ โหนฺตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ โส ปน อารมฺมณํ อิจฺฉนฺโตปิ ตณฺหา วิย อสฺสาทน รชฺชน ลคฺคน วเสน นอิจฺฉติฯ เยน เยน ปน อตฺถิโก โหติฯ ตํ ตํ อตฺถํ อาราเธตุ กามตาวเสเนว อิจฺฉติฯ ยถา รญฺโญ อิสฺสาสา ธเนนวา ยเสนวา อตฺถิกา ราชเวรีนํ วิชฺฌนวเสน ฉฑฺฑิตพฺพยุตฺตเกปิ สเร พหู อิจฺฉนฺติเยวฯ เอวเมวํ อยํปิ ปรสฺส วิสฺสชฺชิตพฺพยุตฺต กานิปิ ทานวตฺถูนิ อลทฺธานิปิ ลทฺธุํ อิจฺฉติฯ ลทฺธานิปิ รกฺขิตุํ อิจฺฉตีติฯ อยญฺจ อตฺโถ วิภาวนิยํปิ วุตฺโตเยวฯ

วุตฺตญฺหิ ตตฺถ

ทานวตฺถุวิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺตกาเลปิ เจส วิสฺสชฺชิ ตพฺเพน เตน อตฺถิโกเยวฯ ขิปิตพฺพอุสูนํ คหเณ อตฺถิโก อิสฺสาโสวิยาติฯ

ตตฺถ ยทคฺเคน ทานํ ทสฺสามีติ ทานวตฺถุปริเยสนาทิวเสน ปวตฺตา ปุพฺพภาคเจตนา ทานวตฺถุวิสฺสชฺชน สงฺกาเต ทาเน สงฺคหิตา โหติฯ ตทคฺเคน ตสฺสา ปุพฺพภาคเจตนาย ปวตฺติกาโล อิธ ทานวตฺถุ วิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺต กาโลติ เวทิตพฺโพฯ วิสฺสชฺชิตพฺเพนาติ วิสฺสชฺชิตพฺพ ยุตฺตเกนฯ เตน อตฺถิโกเยว ปรสฺส วิสฺสชฺชนตฺถายาติ อธิปฺปาโยฯ ขิปิตพฺพอุสูนํ คหเณติ เตสํ อกตานํ กรณวเสน อลทฺธานํ ปริเยสนวเสน คหเณฯ เอตฺถ ปน เกจิ อิสฺสาโส อุสูนิขิปิตฺวาปิ ลภมาโน เตหิ อุสูหิ อตฺถิโกเยวาติ เอว มตฺถํ วทนฺติฯ โส นยุชฺชติฯ เอวญฺหิ สติ ขิปิตอุสูนนฺติ วุตฺตํ สิยาฯ ยถา กถิตํ ลปิตํ ตถาคเตนาติฯ ตถา วิสฺสชฺชิตพฺเพ นาติ เอตฺถปีติฯ เกจิ อิสฺสาโส อุสูหิ อนตฺถิโก ขิปนฺโต นโหติฯ อตฺถิโกเยว สมาโน อญฺญํ อานิสํสํ อิจฺฉนฺโต ขิปตีติ เอวํ อตฺถํ วทนฺติฯ โสปิ นยุชฺชติฯ เอวญฺหิ สติ อุสูหิ อตฺถิโกเยว ตานิ ขิปนฺโต อิสฺสาโสวิยาติวุตฺตํ สิยาติฯ

อตฺถโต ปน ตทุภยํปิ อวหสิตพฺพเมว โหตีติฯ ยสฺมาจ ฉนฺทสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ อารมฺมณํ คณฺหนฺตํ ฉนฺทวเสน อติ อิจฺฉมานํ วิย วิลุปฺปมานํ วิย คณฺหาติฯ ตสฺมา อยํ อารมฺมณคฺคหเณ เจตโส หตฺถปฺปสารณํวิยาติ วุตฺโตฯ เอตฺถจ หตฺถปฺปสารณํวิยาติ อิทํ อภูตปริกปฺปวจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ น หิ จิตฺตสฺส หตฺโถนาม อตฺถิฯ อตฺถวิเสสปากฏตฺถํ ปน อภูตํปิ ภูตํ วิย กปฺเปตฺวา วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อปิจ, อยํ ฉนฺโทนาม ถามปตฺโต ตณฺหาย พลวตโร โหติฯ ตถา เหส อธิปติภูโต อิทฺธิปาทภูโตจ โหตีติฯ ยทิ หิ โส ตณฺหาย สมานพโล สิยาฯ อิเม สตฺตา ตณฺหาย หตฺเถ ฐิตา ตณฺหา ปริคฺคหิตานิ ธนโภครชฺชสุขานิวา ทิพฺพพฺรหฺมสมฺปตฺติโยวา ฉฑฺเฑตฺวา วฏฺฏทุกฺขโต นิยฺยาตุํ นสกฺขิสฺสนฺติ เยวาติฯ

[82] โสภณา โสภเณสุ จิตฺเตสุ ปกิรนฺตีติ ปกิณฺณาฯ เกเอว ปกิณฺณกาฯ อญฺเญหิ อญฺเญสํวา สมานา อญฺญสมานาฯ ยทา โสภณจิตฺเตสุ ยุตฺตา, ตทา เตหิ อโสภณโต อญฺเญหิ สมานาฯ ยทา อโสภณจิตฺเตสุ ยุตฺตา, ตทา เตหิ โสภณโต อญฺเญหิ สมานา สทิสาติ วุตฺตํ โหติฯ

อญฺญสมานราสิมฺหิ ปรมตฺถทีปนาฯ

[83] อิทานิ อกุสลราสิํ ทสฺเสนฺโต โมโหติอาทิมาหฯ ตตฺถ มุยฺหตีติ โมโหฯ มุยฺหนฺติ สตฺตา เอเตนาติวา โมโหฯ มุยฺหนมตฺตํวา โมโห, จตุรงฺคตมสฺส วิย จกฺขุสฺส สพฺพโส กลฺยาณปกฺขํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา จิตฺตสฺส อนฺธภาวกรณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ปาปปกฺขํ ปน ปตฺวา โส ญาณคติโก โหตีติ ทฏฺฐพฺโพฯ ตถา เหส ปาฬิยํ มิจฺฉาญาณนฺติ วุตฺโตฯ อฏฺฐกถาสุจ มิจฺฉาญาณนฺติ ปาปกฺริยาสุ อุปายจินฺตาวเสนปวตฺโต โมโหติ วุตฺตํฯ อวิชฺชายจ อปฺปฏิปตฺติ มิจฺฉาปฏิปตฺติวเสน ทุวิธภาโว วุตฺโตฯ

เอตฺถจ อปฺปฏิปตฺตีติ กลฺยาณปกฺเข อญฺญาณเมว วุจฺจติฯ มิจฺฉาปฏิปตฺตีติ ปาปปกฺเข มิจฺฉาญาณเมว วุจฺจตีติ, ตถา หิ ปาปปกฺขํ ปตฺวา ปญฺจธมฺมา ญาณคติกา โหนฺติ โมโห, โลโภ, ทิฏฺฐิ, วิตกฺโก, วิจาโรติฯ จิตฺเตน ปน สทฺธิํ ฉพฺพิธา โหนฺติฯ เตหิ ปกติยา วิญฺญุชาติเกสุ สุตปริยตฺติสมฺปนฺเนสุจ อุปฺปนฺนา ปาปกฺริยาสุ ตํ ตํ อุปายทสฺสนวเสน เตสํ ตตฺถ เฉกภาวํ ปฏิพลภาวญฺจ สาเธนฺตีติฯ

[84] นหิริยติ กายทุจฺจริตาทีหิ นลชฺชติ นชิคุจฺฉตีติ อหิรีฯ หิริปฺปฏิปกฺขาวา อหิรี, สาเอว อหิริกํฯ ตญฺหิ ปาป กฺริยาสุ ปจฺจุปฏฺฐิตาสุ หิริยา โอกาสํ อทตฺวา ตาสุ รุจิํ อุปฺปาเทตฺวา ปวตฺตตีติฯ ตถา หิ ตํ กายทุจฺจริตาทีหิ อชิคุจฺฉนลกฺขณนฺติจ อลชฺชาลกฺขณนฺติจ วุตฺตํฯ

[85] นโอตฺตปฺปตีติ อโนตฺตปฺปํฯ กายทุจฺจริตาทีหิ นภายติ นอุตฺรสตีติ อตฺโถฯ โอตฺตปฺปปฺปฏิปกฺขํวา อโนตฺตปฺปํฯ ตํปิ หิ ตาสุ ปจฺจุปฏฺฐิตาสุ โอตฺตปฺปสฺส โอกาสํ อทตฺวา จิตฺตํ ตาสุ อสารชฺชมานํ กตฺวา ปวตฺตตีติฯ ตถา เหตํ กายทุจฺจริ ตาทีหิ อสารชฺชลกฺขณนฺติ จ อนุตฺตาสลกฺขณนฺติ จ วุตฺตํฯ วุจฺจติ จ –

อเชคุจฺฉี อหิริโก, ปาปาคูถาว สูกโร;

อภีรุจ อโนตฺตปฺปี, สลโภ วิย ปาวกาติฯ

[86] อุทฺธรตีติ อุทฺธฏํฯ ปาสาณปิฏฺเฐ วฏฺเฏตฺวา วิสฺสฏฺฐ เคณฺฑุโก วิย นานารมฺมเณสุ วิกฺขิตฺตํ จิตฺตํ, อุทฺธฏสฺส ปน จิตฺตสฺส อุทฺธรณาการปฺปวตฺติยา ปจฺจยภูโต ธมฺโม อุทฺธจฺจํฯ ตํ ปน วาเตริตํ ชลํ วิย ธชปฏากา วิยจ ทฏฺฐพฺพํฯ

[87] ลุพฺภตีติ โลโภ, ลุพฺภนฺติ สมฺปยุตฺตา ธมฺมา เอเต นาติ โลโภ, ลุพฺภนมตฺตเมววา เอตนฺติ โลโภฯ เอตฺถจ ลุพฺภนํนาม อารมฺมณาภิสชฺชนํ ทฏฺฐพฺพํฯ

โสปน อารมฺมเณ ลคฺค นฏฺเฐน มกฺกฏาเลโปวิย อภิกงฺขฏฺเฐน ตตฺตกปาเล ขิตฺตมํส เปสิ วิย อปริจาคฏฺเฐน เตลญฺชน ราโควิย ตณฺหานทิภาเวน วฑฺฒิตฺวา สตฺตานํ อปายาวหฏฺเฐน สพฺพานิ สุกฺขกฏฺฐ สาขาปลาส ติณกสฏานิ มหาสมุทฺทํ วหนฺตี สีฆโตตา นที วิย ทฏฺฐพฺโพฯ

[88] ทสฺสนํ ทิฏฺฐิฯ ธมฺมานํ ยาถาวสภาเวสุ ญาณทสฺสนํ วิย เตสเมว อยาถาวสภาเวสุ มิจฺฉาทสฺสนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ สาหิ เอกจฺจานํ ปณฺฑิตมานีนํ มิจฺฉาวิตกฺกพหุลานํ อุปฺปนฺนา ถามคตา อยาถาวปกฺเข ปฏิเวธญฺญาณคติกา โหตีติฯ สาปน มิจฺฉาภินิเวสลกฺขณา ปรมํวชฺชนฺติ ทฏฺฐพฺพาฯ

[89] มญฺญตีติ มาโนฯ อหํ โลเก เอโก ปุคฺคโล อสฺมิฯ น กฏฺฐกลิงฺคโรวิย อวมญฺญนารโหติ เอวํ อตฺตานํ ทฬฺหํ ปคฺคเหตฺวา สมนุปสฺสตีติ อตฺโถฯ โสปน ชาติ กุลธน โภค ยส อิสฺสริยาทีหิ เจว สีล สุต ลาภสกฺการา ทีหิจ คุเณหิ อุปตฺถมฺภิโต อติเรกตรํ วทฺธิตฺวา อตฺตานํ ชนมชฺเฌ เกตุํวิย อจฺจุคฺคตํ มญฺญติฯ ตสฺมา โส อุนฺนติลกฺขโณติจ อุมฺมาโทวิยาติจ วุตฺโตฯ

[90] ทุสฺสตีติ โทโสฯ โสปน จณฺฑิกฺกฏฺเฐน ปหตา สิวิโสวิย วิสปฺปนฏฺเฐน อสนิปาโตวิย อตฺตโน นิสฺสย ทหนฏฺเฐน ทาวคฺคิวิย ทุสฺสนฏฺเฐน ลทฺโธกาโส สปตฺโตวิย สพฺพโส อหิตราสิ ภาวฏฺเฐน วิส สํสฏฺฐ ปูติมุตฺตํ วิย ทฏฺฐพฺโพฯ

[91] อิสฺสตีติ อิสฺสาฯ ปรสมฺปตฺติํ อุสฺสูยตีติ อตฺโถฯ สาหิ ปเรสํ ปกติยา ลทฺธสมฺปตฺติํ ทิสฺวา วา สุตฺวาวา นสหติฯ ตสฺสา สมฺปตฺติยา วิปตฺติํ อิจฺฉติ อากงฺขติฯ อสุโก อิทํนาม ลภิสฺสตีติ สุตฺวาปิ นสหติฯ ตสฺส อลาภํ อิจฺฉติ อากงฺขติฯ ตสฺมา สา ปรสมฺปตฺตีนํ อุสฺสูยนลกฺขณาติ วุตฺตาฯ

[92] มม เอว อิทํ คุณชาตํวา วตฺถุวา โหตุฯ มา อญฺญสฺสาติ เอวํ อตฺตโน สมฺปตฺติเหตุ อวิปฺผาริกตาวเสน จรติ ปวตฺตตีติ มจฺฉรํ, ตถา ปวตฺตํ จิตฺตํฯ มจฺฉรสฺส ภาโว มจฺฉริยํฯ อิทํจ อิสฺสา วิย ทุวิธํ อตฺตนา ลทฺธสมฺปตฺติ ลภิตพฺพสมฺปตฺติ วเสนฯ ตตฺถ ปกติยา ลทฺธสมฺปตฺติยํ ตาว ตํ ปเรหิ สา ธารณํวา เยน เกนจิวา การเณน อตฺตสนฺตกภาวโต มุจฺจิตฺวา ปเรสํ สนฺตกภาวํ คมิสฺสมานํ ทิสฺวา วา สุตฺวาวา จินฺเตตฺวา ทุกฺขี ทุมฺมโน โหติ, ลภิตพฺพสมฺปตฺติยํปิ อสุกสฺมิํ เทเส วากาเลวา อิทํนาม ภวิสฺสตีติ สุตฺวาวา จินฺเตตฺวาวา ตํ อตฺตนาว ลทฺธุํ อิจฺฉติฯ อญฺเญสํ ลาภํ นอิจฺฉติฯ อญฺเญ ลภิสฺสนฺตีติ สุตฺวาวา จินฺเตตฺวาวา ทุกฺขี ทุมฺมโน โหตีติฯ ตถา เหตํ ลทฺธานํวา ลภิตพฺพานํวา อตฺตโน สมฺปตฺตีนํ นิคฺคุหนลกฺขณนฺติ วุตฺตํฯ เอตฺถจ ลภิตพฺพสมฺปตฺติยํ ยสฺส ลาภํ นอิจฺฉติฯ โสลภตีติวา ลภิสฺสตีติวา สุตฺวาวา จินฺเตตฺวาวา จิตฺตวิฆาโต อิสฺสานามฯ ยํ ยํ อตฺตนา ลทฺธุํ อิจฺฉติฯ ตํ ตํ อตฺตนา อลพฺภมานกํ จินฺเตตฺวา จิตฺตวิฆาโต มจฺฉริยํนามฯ น หิ เอเต ทฺเว เอกโต อุปฺปชฺชนฺตีติฯ

[93] กุกฺกุจฺจนฺติ เอตฺถ กิริยา กตํฯ กุจฺฉิตํ กตนฺติ กุกตํฯ กุจฺฉิตกิริยาติ อตฺโถฯ ปณฺฑิเตหิ เอกนฺเตน นินฺทิตพฺโพ จิตฺตปฺปวตฺติวิเสโสติ วุตฺตํ โหติฯ อตฺถโต ปน อกตํ วต เม กลฺยาณํ กตํ ปาปนฺติ เอวํ อนุโสจนวเสน ปวตฺโต กุกฺกุจฺจ สมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาโทเยว, โส หิ ตถา ปวตฺตมาโนปิ ปุพฺเพ อกตํวา กลฺยาณํ ปุน กตํ กาตุํ น สกฺโกติฯ ปุพฺเพ กตํ วา ปาปํ ปุน อกตํ กาตุํ นสกฺโกติฯ อถโข กุสลธมฺเมสุ จิตฺตปริยาทานายเอว สํวตฺตติฯ ตสฺมา กุจฺฉิตกิริยา มตฺตตฺตา กุกตนฺติ วุจฺจตีติฯ วุตฺตญฺเหตํ อฏฺฐ กถายํ กตากตสฺส สาวชฺชานวชฺชสฺส อภิมุขคมนํ ปฏิสาโรนามฯ ยสฺมา ปเนโส กตํวา ปาปํ อกตํ นกโรติฯ อกตํวา กลฺยาณํ กตํ นกโรติฯ ตสฺมา วิรูโป กุจฺฉิโต วา ปฏิสาโรติ วิปฺปฏิสาโรติฯ เอตฺถจ วิปฺปฏิสาโรติ กุกฺกุจฺจ เมวฯ

กุกฺกุจฺเจจ กุจฺฉิเต สติ ตํ สมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาโทปิ กุจฺฉิโตเยวฯ เยนจ การเณน กุกฺกุจฺจํ กุจฺฉิตํนาม โหติฯ เตเนว การเณน โส จิตฺตุปฺปาโทปิ กุจฺฉิโตนาม โหตีติ กตฺวา โส จิตฺตุปฺปาโทว กุกตปเท คเหตุํ ยุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ สุทินฺนกณฺฑฏฺฐกถายํ ปน อยมตฺโถ อุชุกโตว วุตฺโตฯ ยถาห-วิญฺญูหิ อกตฺตพฺพตาย กุจฺฉิตกิริยาภาวโต กุกฺกุจฺจนฺติฯ

[76] วิภาวนิยํ ปน

อิมมตฺถํ อสลฺลกฺเขตฺวา ยํ วุตฺตํ ‘‘กุจฺฉิตํ กตนฺติ กุกตํฯ กตากต ทุจฺจริตสุจริต’’นฺติฯ ตํ น ยุชฺชติเยวฯ เอเตน ยญฺจ ตตฺถ วุตฺตํ ‘‘อกตํปิ หิ กุกตนฺติ โวหรนฺติฯ ยํ มยา อกถํฯ ตํ กุกตนฺติจฯ อิธ ปน กตา กตํ อารพฺภ อุปฺปนฺโน วิปฺปฏิสารจิตฺตุปฺปาโท กุกต’’นฺติจฯ ตํปิ สพฺพํ ปฏิกฺขิตฺตเมว โหตีติฯ

กุกตสฺส ยถาวุตฺตจิตฺตุปฺปาทสฺส ตถาปวตฺติ เหตุภาโว กุกฺกุจฺจํฯ อปิจ, ธาตุปาเฐสุ กุจสทฺทํ สงฺโกจน มโน วิเลขนตฺเถสุ ปฐนฺติเยวฯ ตสฺมา กุจฺฉิเตน อากาเรน โกจติ สงฺโกจติ น ปาปชิคุจฺฉนากาเรนาติ กุกฺกุโจฯ กุจฺฉิเตนวา อากาเรน โกจติ วิลิขติ นกิเลสสลฺลีขนา กาเรนาติ กุกฺกุโจฯ ตถา ปวตฺตธมฺมสมูโหฯ โสหิ กุจฺฉิเตน อกตํ วต เม กลฺยาณํ กตํ ปาปนฺติ เอวํ ปวตฺเตน อนุตฺถุนนากาเรน สงฺโกจติฯ กุสลธมฺมสมาทาเน จิตฺตํ นมิตุํปิ นเทติฯ มนํวา วิเลขติฯ สทฺธาทีนํ สารธมฺมานํ ตนุกรเณน จิตฺตํ กุสลธมฺมสมาทาเน ปริยาทินฺนถามพลํ กโรติฯ ตสฺมา กุกฺกุโจติ วุจฺจติฯ เยน ปน ธมฺเมน ยุตฺตตฺตา โส ตถา ปวตฺโต โหติฯ โส กุกฺกุจฺจํนาม กุกฺกุจสฺส ภาโวติ กตฺวาฯ ตํ ปน ยสฺมา ปุพฺเพ อกตญฺจ กลฺยาณํ กตญฺจ ปาปํ อารพฺภ ปจฺฉา อนุตาปนวเสน อนุโสจนวเสนจ ปวตฺตติฯ ตสฺมาตํ ปจฺฉานุตาปลกฺขณํ กตากตานุโยจน รสนฺติ จ วุตฺตํฯ

เอตฺถจ ปจฺฉานุตาปลกฺขณนฺติ ปุพฺเพ กลฺยาณญฺจ อกตฺวา ปาปญฺจ กตฺวา อาคตตฺตา ปจฺฉิเม กาเล อนุตาปลกฺขณนฺติ อตฺโถฯ เตน กุกฺกุจฺจสฺส เอกนฺเตน อตีตารมฺมณตา สิทฺธา โหติฯ ปจฺจุปฺปนฺนานาคตารมฺมณตาจ ปฏิสิทฺธาติฯ กตากตา นุโสจนรสนฺติ เอตฺถ กตญฺจ ปาปํ อกตญฺจ กลฺยาณนฺติ โย เชตพฺพํฯ วุตฺตญฺเหตํ มหานิทฺเทเส –

ทฺวีหากาเรหิ กุกฺกุจฺจํ อุปฺปชฺชติ กตตฺตา จ อกตตฺตา จฯ กถญฺจ ทฺวีหาฯลฯ อกตตฺตาจฯ อกตํ เม กายสุ จริตํฯ กตํ กายทุจฺจริตนฺติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํฯ อกตํ เม วจีสุจริตํฯลฯ กตํ มโนทุจฺจริตนฺติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํฯ อกตาเม ปาณาติปาตา เวรมณีฯ กโต ปาณาติ ปาโตติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํฯลฯ อกตา เม สมฺมาทิฏฺฐิฯ กตา มิจฺฉามิฏฺฐีติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจนฺติฯ

เอเตน ปน อกตสุจริตา รมฺมณตาย กตทุจฺจริตา รมฺมณตายจ วเสน กุกฺกุจฺจสฺส ทฺวิธาภาโวเยว สิทฺโธ โหติฯ ทฺวีหากาเรหีติ หิ วุตฺตํฯ โสจ โข ปุพฺเพ ปาปํ กตฺวา ปจฺฉา อปายภยตชฺชิตานญฺเจว อปาเยสุ ปติตฺวา ปุพฺเพ อตฺตนา กตกมฺมํ อนุสฺสรนฺตานญฺจ โหติฯ นอญฺเญสํ, อกตํ เม กายสุจริตํฯ กตํ กายทุจฺจริตนฺติ หิ วุตฺตํฯ ยถา ปน มาโน ทุวิโธ โหติ ยาถาวมาโน อยาถาวมาโนติฯ ตถา กุกฺกุจฺจํปิ, ยาถาวกุกฺกุจฺจํ, อยาถาว กุกฺกุจฺจนฺติ ทุวิธํ โหติฯ ตตฺถ อยาถาว กุกฺกุจฺจํปิ อุปฺปชฺชมานํ ทฺวีหากาเรโห อุปฺปชฺชติ อกตํ วต เม กลฺยาณํ กตํ ปาปนฺติฯ กตมํ ปน ตนฺติฯ ยญฺจ ปุพฺเพ กลฺยาณกมฺเมปิ ปาปสญฺญี ปาปทิฏฺฐิ อกตฺวา ปาปกมฺเมปิ กลฺยาณสญฺญี กลฺยาณทิฏฺฐิ กตฺวา ปจฺฉา อนุโสจนวเสน อุปฺปชฺชติฯ ยญฺจ ปุพฺเพ กลฺยาเณ กลฺยาณสญฺญี กตฺวา ปจฺฉา ปาปสญฺญิโน ปาเปจ ปาสญฺญี อกตฺวา ปจฺฉา กลฺยาณสญฺญิโน อุปฺปชฺชติฯ อิทํ อยาถาวกุกฺกุจฺจํนามฯ

อนวชฺเช สาวชฺชสญฺญี, กปฺปิเย อกปฺปิยสญฺญี, อนาปตฺติยํ อาปตฺติสญฺญีติอาทินาปิ โยเชตพฺพํฯ อิทญฺจ สพฺพํ อุปฺปชฺชมานํ ทฺวีหา กาเรเหว อุปฺปชฺชติฯ ตสฺมา ทฺวีสุเอว สงฺคหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยํ ปน มหานิทฺเทเสเยว หตฺถกุกฺกุจฺจกํปิ กุกฺกุจฺจํฯ ปาทกุกฺกุจฺจกํปิ กุกฺกุจฺจํฯ หตฺถปาทกุกฺกุจฺจกํปิ กุกฺกุจฺจนฺติ นิทฺทิฏฺฐํฯ ตํ อสํยต กุกฺกุจฺจํนามฯ ยํ ปน ตํ ภิกฺขุ กุกฺกุจฺจายนฺตา นปฏิคฺคณฺหิํสูติ วินเย อาคตํฯ ยญฺจ กถํ กุกฺกุจฺจปฺปกตตาย อาปชฺชติ กปฺปิเย อกปฺปิยสญฺญิตา อกปฺปิเย กปฺปิยสญฺญิตาติ อาคตํฯ ตํ วินยกุกฺกุจฺจํนามฯ ตํปน วินยสํสโยเอวฯ โสจ โข อตฺตโน อวิสเย กปฺปติ นุโข โนนุโขติ สํสปฺปนากาเรน ปวตฺโต กุสล กฺริย จิตฺตุปฺปาโทฯ โสปน เยสํ อุปฺปชฺชติฯ เตสุ เย สิกฺขากามา, เต ตํกมฺมํ นกโรนฺติฯ เต สนฺธาย กุกฺกุจฺจายนฺตา นปฏิคฺคณฺหิํสูติ วุตฺตํฯ เย ปน กโรนฺติเยวฯ เต กปฺปิยวตฺถุสฺมิํปิ อาปตฺติํ อาปชฺชนฺติฯ เต สนฺธาย กุกฺกุจฺจปฺปกตตาย อาปตฺติํ อาปชฺชตีติ วุตฺตํฯ

[94] ถิยติจิตฺตํ มนฺทมนฺทํ กตฺวา อชฺโฌตฺถรตีติ ถินํฯ ถิยิยนา ถิยิตตฺตนฺติ หิ ปาฬิยํ นิทฺทิฏฺฐํฯ

[95] เมธติ เจตสิเก ธมฺเม อกมฺมญฺญภูเต กตฺวา วิหิํ สตีติ มิทฺธํฯ ตถา หิ อารมฺมเณ วิปฺผารวเสน ตํ ตํ อิริยา ปถํ สนฺธาเรตฺวา ปวตฺตมาเนสุ สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ มุคฺคเรน โปเถตฺวา วิย เต อารมฺมณโต โอลิยาเปตฺวา อิริยาปถํปิ สนฺธาเรตุํ อสมตฺเถ กตฺวา ถินํ จิตฺตํ อภิภวติฯ มิทฺธํ เจตสิเกติฯ

[96] วิจิกิจฺฉาติ เอตฺถฯ จิกิจฺฉนํ จิกิจฺฉาฯ ญาณปฺปฏิกา โรติ อตฺโถฯ ติกิจฺฉิตุํ ทุกฺกรตาย วิคตา จิกิจฺฉา เอตายาติ วิจิกิจฺฉาฯ สภาวํ วิจินนฺตา กิจฺฉนฺติ กิลมนฺติ เอตายาติวา วิจิกิจฺฉาฯ วิจิกิจฺฉติวา ทฺเวฬฺหกภาเวน ปวตฺตตีติ วิจิกิจฺฉาฯ สา นีวรณภูตา, ปฏิรูปกาติ ทุวิธาฯ ตตฺถ พุทฺธาทีสุ อฏฺฐสุ วตฺถูสุ วิมติวเสน ปวตฺตมานา นีวรณภูตาฯ

ตโต อญฺญาปน อสพฺพญฺญูนํ เตสุ เตสุ อารมฺมเณสุ กถํ นุโข เอวํ นุโข อิทํนุโขติ เวมติกภาเวน ปวตฺตา สพฺพา วิจิกิจฺฉา ปฏิรูปกานามฯ สา ปน กุสลาปิ โหติ, อกุสลาปิ ขีณา สวานํ อุปฺปนฺน กฺริยาพฺยากตาปีติฯ อิธ ปน เอกนฺตากุสลภูตา นีวรณวิจิกิจฺฉาว อธิปฺเปกาติฯ

อกุสลราสิมฺหิ ปรมตฺถทีปนาฯ

[97] สทฺทหตีติ สทฺธาฯ ยถา อจฺฉํ ปสนฺนํ นิสินฺนํ อุทกํ จนฺท สูริยาทีนิ รูปนิมิตฺตานิ สุฏฺฐุ อตฺตนิ ทหติฯ เอวํ อยํ พุทฺธคุณา ทีนิ สุฏฺฐุ อตฺตนิ ทหติ ธาเรติ ถเปติวาติ อตฺโถฯ สทฺทหนฺติวา เอตายาติ สทฺธาฯ สทฺทหนมตฺตเมววา เอตนฺติ สทฺธาฯ สาปิ พุทฺธา ทีสุ สทฺเธยฺยวตฺถูสุ อกาลุสฺสิยภาเวน ปวตฺตมานาเอว อิธ อธิปฺเปตาฯ ตโต อญฺญาปน ติตฺถิเยสุวา ติตฺถิยธมฺเมสุ วา เอวรูเปสุ อสทฺเธยฺยวตฺถูสุ สทฺทหนวเสน ปวตฺตา โอกปฺปนา สทฺธา ปฏิรูปกานาม โหติฯ สา ปน อตฺถโต มิจฺฉาธิโมกฺโข เยวาติฯ ยถา ปน มนุสฺสา หตฺเถ อสติ รตนานิ ทิสฺวา ปิ-คเหตุํ น สกฺโกนฺติฯ วิตฺเต อสติ เตสํ สพฺพโภคา น สมฺปชฺชนฺติฯ พีเช อสติ สสฺสาทีนิ นสมฺปชฺชนฺติฯ เอวํ สทฺธาย อสติ ปุญฺญกฺริยาวตฺถูนิ นสมฺปชฺชนฺติฯ ตสฺมา เอสา หตฺถวิตฺตพีช สทิสาติ วุตฺตาฯ

[98] สรตีติ สติฯ อตฺตนา กตานิ กตฺตพฺพานิ จ กลฺยาณกมฺมาวา พุทฺธคุณาทีนิวา อปฺปมชฺชนวเสน อุปคจฺฉตีติ อตฺโถฯ สาปิ สมฺมาสติ มิจฺฉาสติ ทุวิธา โหติฯ ตตฺถ สมฺมาสติ อิธ อธิปฺเปตาฯ อิตรา ปน สติเยว น โหติฯ กตสฺส กตฺตพฺพสฺสจ ปาปกมฺมสฺส อปฺปมชฺชนวเสน ปวตฺโต สติปฏิรูปโก อกุสลจิตฺตุปฺปาโทเยวฯ ยสฺมา ปเนสา จิตฺตํ สพฺเพหิ อกุสลธมฺเมหิจ รกฺขิตุํ กุสลธมฺเมหิจ โยเชตุํ สกฺโกติฯ ตสฺมา สา รญฺโญ สพฺพกมฺมิก มหาอมจฺโจ วิย ทฏฺฐพฺพาติฯ สติํขฺวาหํ ภิกฺขเว สพฺพตฺถิกํ วทามีติ หิ วุตฺตํฯ

[99] หิริยตีติ หิริฯ กายทุจฺจริตาทีหิ ลชฺชติ ชิคุจฺฉติ อุกฺกณฺฐตีติ อตฺโถฯ

[100] เตหิเยว โอตฺตปฺปตีติ โอตฺตปฺปํฯ อุพฺพิชฺชตีติ อตฺโถฯ เอตฺถปิ หิริโอตฺตปฺปปฺปฏิรูปกานาม อตฺถิ, วุตฺตญฺหิ –

ลชฺชิตพฺเพ นลชฺชนฺติ, อลชฺชิเยสุ ลชฺชเรติ จ;

ภายิตพฺเพ นภายนฺติ, อภเย ภยทสฺสิโนติ จฯ

ยสฺมา ปน สปฺปุริสา หิริยา อตฺตนิ โอตฺตปฺเปนจ ปเรสุ อารกฺขเทวตาทีสุ คารวํ อุปฺปาเทตฺวา ปาปโต วชฺเชตฺวา สุทฺธํ อตฺตานํ ปริหรนฺติฯ ตสฺมา อิเม ทฺเว โลกปาลธมฺมาติ วุตฺตาฯ

[101] โลภปฺปฏิปกฺโข อโลโภฯ โส หิ เยสุ อตฺตโน หิตสญฺญิเตสุ อารมฺมเณสุ โลโภ ลคฺคนวเสน ปวตฺตติ, เตสฺเวว ตํ โลภํ วิธมิตฺวา โลภวตฺถุภูตา ภวโภคสมฺปตฺติโย คูถราสิํวิย หีเฬตฺวา ชิคุจฺฉิตฺวา เอกาเนกฺขมฺม ธาตุนาม หุตฺวา ปวตฺตตีติฯ

[102] โทสปฺปฏิปกฺโข อโทโสฯ โสปิ หิ เยสุ อตฺตโน อหิตสญฺญิเตสุ อารมฺมเณสุ โทโส ทุสฺสนวเสน ปวตฺตติฯ เตสฺเวว ตํโทสํ วิธมิตฺวา ทิฏฺฐทิฏฺเฐสุ สตฺเตสุ ปุณฺณจนฺทสทิสํ โสมฺมหทยํ อุปฺปาเทตฺวา เอกา อพฺยาปาทธาตุ นาม หุตฺวา ปวตฺตตีติฯ อยเมวจ พฺรหฺมวิหาเรสุ เมตฺตาติ วุตฺตาฯ อโมโหปิ อิธ วตฺตพฺโพฯ โมหปฺปฏิปกฺโข อโมโหฯ โสปิ หิ เยสุ ธมฺเมสุวา อตฺเถสุวา จตูสุ อริยสจฺเจสุวา โมโห อนฺธการํ กตฺวา ปวตฺตติฯ เตสฺเวว ตํ โมหํ วิธมิตฺวา จนฺทสูริยสหสฺสํ อุฏฺฐาเปนฺโตวิย วิชฺชานาม หุตฺวา ปวตฺตตีติฯ

[103] ตตฺรมชฺฌตฺตตาติ เอตฺถ อตฺตา วุจฺจติ สภาโวฯ ลีนุทฺธจฺจาทีนํ อุภินฺนํ วิสมปกฺขานํ มชฺเฌ ปวตฺโต อตฺตา เอตสฺสาติ มชฺฌตฺตาฯ สมปฺปวตฺโต สมฺปยุตฺตธมฺมสมูโหฯ ตสฺส ภาโว มชฺฌกฺกตาฯ

เตสุ เตสุ สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ ทิสฺสมานา มชฺฌตฺตตา ตตฺรมชฺฌตฺตตา เตสุ เตสุวา หิตกมฺเมสุ จิตฺตเจตสิกานํ มชฺฌตฺตตา ตตฺรมชฺฌตฺตตาฯ ตถา หิ สา สมปฺปวตฺตานํ สมฺปยุตฺต ธมฺมานํ อชฺฌุเปกฺขนวเสน สมปฺปวตฺตานํ อาชาเนยฺยานํ อชฺฌุเปกฺขนสารถีวิย ทฏฺฐพฺพาติ วุตฺตาฯ อยเมวจ พฺรหฺมวิหาเรสุ อุเปกฺขาติ วุตฺตาฯ

[104] กายปฺปสฺสทฺธาทีสุ กาโยติ เวทนาทิกฺขนฺธตฺตย สงฺขาโต เจตสิกสมูโห วุจฺจติฯ จิตฺตนฺติ โสภณจิตฺตํฯ กายสฺส ปสฺสทฺธิ กายปฺปสฺสทฺธิฯ จิตฺตสฺส ปสฺสทฺธิ จิตฺตปฺปสฺสทฺธีติอาทินา สมาโสฯ ปสฺสมฺภนํ ปสฺสทฺธิฯ สนฺตสีตลภาโวติ อตฺโถฯ เยสํ อิทํ ทฺวยํ ทุพฺพลํ โหติฯ เต ปุญฺญกมฺเมสุ จิตฺตสุขํ นปินฺทนฺติฯ พหิทฺธาเอว เนสํ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติฯ สนฺตตฺเต ปาสาณปิฏฺเฐ ถปิตมจฺโฉวิย โหติฯ เยสํ ปน พลวํ โหติฯ เตเยว ตตฺถ ตํ วินฺทนฺติฯ เตสํ จิตฺตํ สีตเล อุทเก ปกฺขิตฺต มจฺโฉ วิย โหติฯ

[105] ลหุภาโว ลหุตาฯ อครุตา อทนฺธตาติ อตฺโถฯ เยสํ อิทํ ทุพฺพลํฯ เตสํ จิตฺตํ ปุญฺญกมฺเมสุ นปสาเรติ สงฺโกจติฯ ตตฺตปาสาเณ ปกฺขิตฺตปทุมปุปฺผํ วิย โหติฯ เยสํ ปน พลวํฯ เตสํ จิตฺตํ ตตฺถ ปสาเรติฯ สีตเล อุทเก ปกฺขิตฺต ปทุมปุปฺผํ วิย โหติฯ

[106] มุทุภาโว มุทุตาฯ เยสํ อิทํ ทุพฺพลํฯ เตสํ จิตฺตํ ปุญฺญกมฺเมสุ ถทฺธํ โหติฯ เวรีนํ มชฺเฌ คตมหาโยโธวิย โหติฯ เยสํ ปน พลวํฯ เตสํ จิตฺตํ ตตฺถ มุทุ โหติฯ วิยญฺญาตีนํ มชฺเฌ คตมหาโยโธ วิย โหติฯ

[107] กมฺมนิ สาธุ กมฺมญฺญํฯ ตเทว กมฺมญฺญตาฯ เยสํ อิทํ ทุพฺพลํฯ เตสํ จิตฺตํ ปุญฺญกมฺเมสุ ยถิจฺฉิตํ ถเปตุํ นลพฺภติ, วิกฺกิรติฯ ปฏิวาเต ขิตฺตถุสมุฏฺฐิวิย โหติฯ เยสํ ปน พลวํฯ เตสํเยว ตํ ตตฺถ ยถิจฺฉิตํ ถเปตุํ ลพฺภติ นวิกฺกิรติฯ ปฏิวาเต ขิตฺตสุวณฺณกฺขนฺโธวิย โหติฯ

[108] ปคุณสฺส ภาโว ปาคุญฺญํฯ ตเทว ปาคุญฺญตาฯ เยสํ อิทํ ทุพฺพลํฯ เตสํ จิตฺตํ ปุญฺญกมฺเมสุ วิกมฺปติ วิหญฺญติฯ คมฺภีเร อุทเก ขิตฺตวานโรวิย โหติฯ เยสํ ปน พลวํ, เต สํ ตํ ตตฺถ นวิกมฺปติ นวิหญฺญติฯ คมฺภีเร อุทเก ขิตฺต กุมฺภิโล วิย โหติฯ

[109] อุชุเอว อุชุกํ, อุชุกสฺส ภาโว อุชุกตาฯ เยสํ อิทํ ทุพฺพลํฯ เตสํ จิตฺตํ ปุญฺญกมฺเมสุ วิสมคหิกํ โหติฯ กทาจิ ลีนํฯ กทาจิ อุทฺธฏํฯ กทาจิ โอนตํฯ กทาจิ อุนฺนตํฯ สุรามทมตฺตสฺส มคฺคคมนํ วิย โหติฯ เยสํ ปน พลวํ, เตสํ ตํ วุตฺตวิปริย เยน เวทิตพฺพนฺติฯ

[110] เอตฺถจ สิทฺเธสุปิ จิตฺตปฺปสฺสทฺธาทิเกสุ วุตฺเตสุ วิสุํ กายปฺปสฺสทฺธาทีนํ วจนํ เตสํ วเสน รูปกายสฺสปิ ปสฺสทฺธาทิ ทีปนตฺถนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ ตํ ตํ สุตฺตนฺตํ สุตฺวา เคลญฺญวุฏฺฐา นาทีสุ รูปกายสฺส ปสฺสทฺธภาโว ปากโฏ อิทฺธิมนฺตานํ อิทฺธิยา อากาสคมนาทีสุ ลหุ ภาโวฯ กายํ ขุทฺทกํ วา มหนฺตํ วา กตฺวา นิมฺมินเนสุ มุทุภาโวฯ อนฺโตปถวิยํวา อนฺโตปพฺพเต สุวา อสชฺชมานํ กตฺวา คมนาทีสุ กมฺมญฺญภาโวฯ นาควณฺณํวา ครุฬวณฺณํวา กตฺวา นิมฺมินนาทีสุ ปคุณภาโว เตสฺเวว สพฺเพสุ ยถานิมฺมิตวเสน จิรปฺปวตฺติภาเวสุ อุชุกภาโว ปากโฏ โหตีติ เวทิตพฺโพฯ สมํ ธาเรนฺตีติ สาธารณา, สพฺเพหิ โสภณจิตฺเตหิ, เตสํวา สาธารณา โสภณ สาธารณาฯ

[111] สมฺมาวาจาติ เอตฺถ ติวิธา สมฺมาวาจา กถา, เจตนา, วิรติวเสน, ตตฺถ อตฺถธมฺมปฺปฏิสํยุตฺตา สุภาสิตา วาจา กถา สมฺมาวาจานามฯ ตํสมุฏฺฐาปิกา กุสลกฺริยเจตนา เจตนาสมฺมาวาจานามฯ ยา ปน มุสาวาทา เวรมณาทีนิ สิกฺขาปทานิ สมาทิยนฺตสฺสวา อธิฏฺฐหนฺตสฺสวา สมฺปตฺตํ วตฺถุํ อวีติกฺกมนฺตสฺสวา ปาปวิรมณากาเรน จิตฺตสฺส ปวตฺติฯ อยํ วิรติ สมฺมาวาจานามฯ สา อิธ อธิปฺเปตาฯ

สมฺมา วทนฺติ เอตา ยาติ สมฺมาวาจาฯ เอตายาติ เจตฺถ กรณตฺเถ เหตุอตฺเถ วา กรณวจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตตฺถ วาจาย สิกฺขาปทานิ สมาทิยนฺตสฺส สมาทานวจนานิ สนฺธาย กรณตฺโถ เหตุอตฺโถ จ ยุชฺชติฯ ตโต ยถาสมาทินฺนานิวา ยถาธิฏฺฐิตานิวา สิกฺขาปทานิ สุฏฺฐุรกฺขามาติ ยานิ อนวชฺชานิเอว วจนานิ วทนฺตา วิจรนฺติฯ ตานิ สนฺธาย กรณตฺถานุกูโล เหตุ อตฺโถเยว ยุชฺชตีติฯ อถวา, ตถา วทนฺตุวา มาวาฯ อยํปน วทมาเนสุ สติ เตสํ สมฺมา วตฺตุํเอว เทติฯ นมิจฺฉา วตฺตุนฺติ กตฺวา สมฺมา วาจาตฺเวว วุจฺจติฯ อปิจ, อยํ วจีทุจฺจริตานํ ปชหนวเสน ปวตฺตมานา วจีทฺวารสุทฺธิยา เอว โหตีติ สมฺมาวาจาติ วุจฺจตีติฯ

[112] สมฺมากมฺมนฺโตปิ ติวิโธ กฺริยา, เจตนา, วิรติ วเสนฯ ตตฺถ ยํกิญฺจิ อนวชฺชํ กมฺมํ กโรนฺตสฺส กายิกกฺริยา กฺริยากมฺมนฺโตนามฯ ตํสมุฏฺฐาปิกา เจตนา เจตนากมฺมนฺโต นามฯ ยา ปน ปาณาติปาตา เวรมณาทีนิ สิกฺขาปทานิ สมาทิ ยนฺตสฺสวา อธิฏฺฐหนฺตสฺสวา สมฺปตฺตํ วตฺถุํ อวีติกฺกมนฺตสฺสวา ปาปวิรมณากาเรน จิตฺตสฺส ปวตฺติฯ อยํ วิรติ สมฺมากมฺมนฺโต นามฯ สมฺมา กโรนฺติ เอเตนาติ สมฺมากมฺมํ, ตเทว สมฺมา กมฺมนฺโต สุตฺตนฺโต วนนฺโตวิยฯ เสสเมตฺถ วุตฺตนยเมวฯ

[113] สมฺมาอาชีโวปิ วีริย, วิรติวเสน ทุวิโธฯ ตตฺถ ปกติยา อนวชฺชานิ กสิกมฺมาทีนิวา ภิกฺขาจริยาทีนิวา กตฺวา ชีวิตํ กปฺเปนฺตานํ อุฏฺฐานพลสงฺขาโต วายาโม วีริยสมฺมาอาชีโวนามฯ ยา ปน อาชีวสุทฺธิํ อเปกฺขิตฺวา อตฺตโน อาชีวสีลวิปตฺติการณานิ กายวจีทุจฺจริตานิ ปชหนฺตานํ ปาปวิรมณากาเรน จิตฺตสฺส ปวตฺติฯ อยํ วิรติ อาชีโวนามฯ อยมิธาธิปฺเปโตฯ สมฺมา อาชีวนฺติ ชีวิตํ ปวตฺเตนฺติ เอเตนาติ สมฺมาอาชีโวฯ เสสเมตฺถ วุตฺตนยเมวาติฯ

[114] เอเกกาปิ เจตฺถ สมฺปตฺต วิรติ, สมาทาน วิรติ, สมุจฺเฉทวิรติวเสน ติวิธาฯ

ตตฺถ ยา สิกฺขาปทานิ อสมา ทิยิตฺวาวา สมาทินฺนานิปิวา ตานิ อนเปกฺขิตฺวา เกวลํ หิริ โอตฺตปฺปพเลเนว สมฺปตฺตํ วตฺถุํ อวีติกฺกมนฺตานํ อุปฺปนฺนา วิรติฯ อยํ สมฺปตฺตวิรตินามฯ สา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาเยวฯ ปญฺจสิกฺขา ปทา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาติ หิ วุตฺตํฯ ยา ปน สิกฺขาปทานิ สมาทิ ยนฺตสฺสวา อธิฏฺฐหนฺตสฺสวา ยถาสมาทินฺนานิวา ยถาธิฏฺฐิตานิ วา สุฏฺฐุรกฺขามีติ สมฺปตฺต วตฺถุํ อปีติกฺกมนฺตสฺสวา อุปฺปนฺนาฯ อยํ สมาทานวิรตินามฯ สา ปน ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาวา โหติ อนาคตารมฺมณาวาฯ ตถา หิ ปญฺจสิกฺขาปทา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาติ อิทํ สมฺปตฺตวิรติวเสน วุตฺตนฺติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ มคฺคกฺขเณ ปน สพฺพทุจฺจริตานํ ปจฺจยสมุจฺเฉทวเสน อุปฺปนฺนา สมุจฺเฉทวิรตินามฯ สา ปน นิพฺพานารมฺมณาเอวฯ ผลวิรติปิ เอตฺเถว สงฺคหิตาติฯ ตตฺถ โลกิยวิรติโย ชีวิตินฺทฺริยาทีนิ วีติกฺกมิตพฺพวตฺถูนิ อารมฺมณํ กตฺวา ปาณาติปาตาทีนิ วิรมิตพฺพวตฺถูนิ ปชหนฺติฯ โลกุตฺตรวิรติโย ปน นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ตานิเยว วิรมิตพฺพวตฺถูนิ ปชหนฺตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[115] ปรทุกฺเข สติ การุณิกานํ หทยเขทํ กโรตีติ กรุณาฯ กิรติวา ปรทุกฺขํ วิกฺขิปติ, กิณาติวา ปรทุกฺขํ หิํสตีติ กรุณาฯ กิรียติ ทุกฺขิเตสุ ปสารียตีติวา กรุณาฯ อปิจ กลิ อุณาติ เฉโทฯ กลีติ ทุกฺขํ วุจฺจติ, ยถา-กลิ สมฺภเว ภเวติฯ กลีติวา ปาปปิ ปราชโยปิ วุจฺจติฯ ปาเป กลิ ปราชเยติ หิ วุตฺตํฯ สพฺพญฺเจตํ การุณิกา นํ การุญฺญเหตุภูตเมว โหติฯ อิติ กลิํ ทุกฺขํวา ปาปํวา สพฺพสมฺปตฺติโต ปราชยํวา สตฺเตหิ อวนฺติ รกฺขนฺติ, สตฺเตวา ตโต วิธกลิโต อวนฺติ รกฺขนฺติ การุณิกา ชนา เอตายาติ กรุณาฯ

[116] ปรสมฺปตฺติํ ทิสฺวา โมทนฺติ เอตายาติ มุทิตาฯ นตฺถิ ปมาณํ เอเตสนฺติ อปฺปมาณา, สตฺตาฯ อปฺปมาเณสุ ภวาติ อปฺปมญฺญาฯ เอตาหิ เอตฺตเกสุเยว สตฺเตสุ ปวตฺเตตพฺพาฯ น อิโต อญฺเญสูติ เอวํ ปริจฺเฉทปฺปมาณสฺส อภาวา เอกสฺมิํ สตฺเต ปวตฺตาปิ อปฺปมญฺญาเอวนาม โหนฺตีติฯ

[77] ฏีกาสุ ปน

อปฺปมาณสตฺตา รมฺมณตฺตา อปฺปมาณาฯ ตาเอว อปฺปมญฺญาติ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

[117] ปญฺญินฺทฺริยนฺติ เหฏฺฐา วุตฺโต อโมโหเอวฯ โส หิ ปชานนฏฺเฐน ปญฺญา, อธิปติยฏฺเฐน อินฺทฺริยญฺจาติ กตฺวา ปญฺญินฺทฺริยนฺติ วุจฺจตีติฯ

โสภณราสิมฺหิ ปรมตฺถทีปนาฯ

[118] เอตฺตาวตาติอาทิ ติณฺณํ ราสีนํ สงฺคโหฯ เอวํ ทฺวิปญฺญาส สรูปํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เจโตยุตฺตปฺปการํ ทสฺเสนฺโต เตสนฺติอาทิมาหฯ อิโต เจตสิกานํ สรูปทสฺสนโต ปรํ เตสํ จิตฺตาวิยุตฺตานํ จิตฺเตน อวิยุตฺตานํ เจตสิกานํ จิตฺตุปฺปาเทสุ ปจฺเจกํ สมฺปโยโค ตถาโยคํ วุจฺจเตติ โยชนาฯ จิตฺตุปฺปาเทสูติ จิตฺเตสุ อิจฺเจว อตฺโถฯ อุปฺปชฺชนฺติ เจตสิกา เอเตสูติ อุปฺปาทาฯ จิตฺตานิเอว อุปฺปาทา จิตฺตุปฺปาทาติ กตฺวาฯ ทฺวิปญฺจวิญฺญาณานํ สพฺพทุพฺพลตฺตา เตสุ ฉ ปกิณฺณกา นุปฺปชฺชนฺติฯ ภาวนาพเลน ปหีนตฺตา วิตกฺโก ทุตียชฺฌานิกาทีสุ, วิจาโร ตตียชฺฌานิกาทีสุ, ปีติ จตุตฺถชฺฌานิกาทีสุ นุปฺปชฺชติฯ สนฺนิฏฺฐานสภาวตฺตา อธิโมกฺโข อสนฺนิฏฺฐานสภาเว วิจิกิจฺฉา จิตฺเต นุปฺปชฺชติฯ วีริยํ พลนายกตฺตา ทุพฺพเลสุ ปญฺจทฺวาราวชฺชนา ทีสุ โสฬสจิตฺเตสุ นุปฺปชฺชติฯ ปีติ สมฺปิยายนสภาวตฺตา โทมนสฺสุเปกฺขา สหคเตสุ นุปฺปชฺชติฯ ฉนฺโท อิจฺฉาสภาวตฺตา อิจฺฉารหิเตสุ อเหตุเกสุ โมมูหจิตฺเตสุจ นุปฺปชฺชตีติ อาห ปกิณฺณเกสุปน วิตกฺโกฯลฯ โมมูหวชฺชิตจิตฺเตสูติฯ เต ปน จิตฺตุปฺปาทา ปกิณฺณกวิวชฺชิตา สปกิณฺณกาติ สมฺพนฺโธฯ

[119] อกุสเลสูติ อกุสลเจตสิเกสุฯ สพฺพากุสล สาธารณานามฯ ตสฺมา สพฺเพสุปิ ทฺวาทสากุสลจิตฺเตสุ ลพฺภนฺตีติ โยชนาฯ

[78] วิภาวนิยํ ปน

ปจฺฉิมํ ปุริมสฺส สมตฺถนวจนนฺติ อธิปฺเปตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

อิทญฺหิ ฐานํ จิตฺเตสุ ลพฺภมานตาทสฺสนปธานนฺติฯ ยสฺมา ปน สพฺพานิ อกุสลจิตฺตานิ อิเมหิ จตูหิ วินา นุปฺปชฺชนฺติฯ น หิ ตานิ ปาเปสุ อาทีนวํ ปสฺสิตฺวา ฐิตานํ อุปฺปชฺชนฺติฯ นจ เตหิ ลชฺชายวา ภเยนวา อุกฺกณฺฐิตานํฯ นาปิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมาหิตานนฺติฯ ตสฺมา เต สพฺเพสุ เตสุ ลพฺภนฺตีติฯ ยสฺมาจ ทิฏฺฐิมานา ขนฺเธสุ อสฺสาทํ อมุญฺจิตฺวาว เตสุ ตถา ตถา อามสิตฺวา ปวตฺตนฺติฯ ตสฺมา เต โลภมูลจิตฺเตสฺเวว อุปฺปชฺชนฺติฯ ตตฺถ อุปฺปชฺชนฺเตสุ ปน เตสุ ทิฏฺฐิ ขนฺเธสุ อตฺตคฺคาหํ ทฬฺหํ คเหตฺวา ตํ อตฺตํ นิจฺจตาทีหิ มิจฺฉาสภาเวหิเอว ปรามสนฺตี ปวตฺตติฯ มาโน ปน ขนฺเธ อหนฺติ ทฬฺหํ คเหตฺวา ตํ คหิตาการํ เสยฺย ตาทีหิเอว อามสนฺโต ปวตฺตติฯ ตสฺมา เต อามสนาการโต อสทิสวุตฺติโนเอว โหนฺตีติ อาหฯ ทิฏฺฐิจตูสุฯลฯ วิปฺปยุตฺเตสูติฯ เย ปน ทิฏฺฐิคติกา ทิฏฺฐิยา ยถาคหิตํ อตฺตานเมว อหนฺติ คณฺหนฺติฯ เตสํปิ ทิฏฺฐิมานา อามสนาการํ ปตฺวา อสทิสวุตฺติกาเอว โหนฺติฯ น หิ มานสฺส วิย ทิฏฺฐิยา อตฺต สํปคฺคหเณ พฺยาปาโร อตฺถิฯ น จ ทิฏฺฐิยา วิย มานสฺส ธมฺมานํ อยาถาวปกฺขปริกปฺปเนติฯ เตเนว หิ อหํคาโห มาโน อนาคามีนํปิ ปวตฺตติฯ อตฺตคฺคาหภูตา ปน ทิฏฺฐิ ปุถุชฺชนาน เมวาติฯ

[79] วิภาวนิยํ ปน

‘‘มาโนปิ อหํมานวเสน ปวตฺตนโต ทิฏฺฐิสทิโสว ปวตฺตตีติ ทิฏฺฐิยา สห เอกจิตฺตุปฺปาเท นปวตฺตตี’’ติ วตฺวา เกสร สีโห ปมาย ตํ อตฺถํ สาเธติฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

สทิสปฺปวตฺติ หิ นาม สหปวตฺติยา เอว การณนฺติฯ

มจฺฉริยํ ปน อตฺตสมฺปตฺตีสุ ลคฺคนโลภสมุฏฺฐิตํปิ ตาสํ ปเรหิ สาธารณภาวํ อสหนากาเรน ปวตฺตตฺตา เอกนฺเตน ปฏิฆสมฺป ยุตฺตเมว โหตีติ วุตฺตํ โทโสฯลฯ จิตฺเตสูติฯ อกมฺมญฺญ ลกฺขณํ ถินมิทฺธํ กมฺมญฺญสภาเวสุ อสงฺขาริเกสุ นสมฺภวตีติ วุตฺตํ ถินมิทฺธํ ปญฺจสุ สสงฺขาริก จิตฺเตสูติฯ จตฺตาโร สพฺพา กุสลสาธารณาฯ ตโย โลภ ทิฏฺฐิมานาฯ จตฺตาโร โทสาทโยฯ ทฺวยํ ถินมิทฺธํฯ วิจิกิจฺฉา จิตฺเตจาติ จสทฺโท อวธารเณฯ วิจิกิจฺฉาจิตฺเตเอวาติ อตฺโถฯ จตุทฺทส อกุสล เจตสิกาฯ

[120] โสภเณสูติ โสภณเจตสิเกสุฯ โลกุตฺตเร อฏฺฐงฺคิกมคฺเค ตีสุ ขนฺเธสุ ปญฺญากฺขนฺเธ สมฺมาสงฺกปฺโป นาม สมฺมาทิฏฺฐิปจฺฉิมโกว โหติฯ ตสฺมา ปาทกชฺฌานาทิวเสน ตสฺมิํ อสติปิ ปญฺญากฺขนฺโธ นปริหายติฯ สีลสมาธิกฺขนฺธธมฺเมสุ ปน เอโก เอกสฺส กิจฺจํ นสาเธติฯ ตสฺมา โลกุตฺตร มคฺโค สตฺตงฺคิกโต เหฏฺฐา นปวตฺตตีติ อาห วิรติโย ปน ติสฺโสปิฯลฯ ลพฺภนฺตีติฯ นิยตาว เอกโตว สพฺพถาปิ ลพฺภนฺตีติ โยชนาฯ ตตฺถ นิยตาวาติ น โลกิเยสุวิย กทาจิเอว ลพฺภนฺติฯ อถโข สพฺพทาปิ นิยตา หุตฺวาว ลพฺภนฺติฯ กสฺมา, โลกุตฺตรธมฺมานํ นิจฺจํ สีเลสุ ปริปูรการิตาวเสน ปวตฺตตฺตาฯ น หิ เต โลกิยา วิย กทาจิ ทานวเสน กทาจิ สุตปริยตฺติวเสน กทาจิ กสิณภาวนาทิวเสน ปวตฺตนฺตีติฯ เอกโต วาติ นโลกิเยสุ วิย วิสุํ วิสุํ ลพฺภนฺติฯ อถโข ติสฺโสปิ เอกโต หุตฺวาว ลพฺภนฺติฯ กสฺมา, อภินฺนารมฺมณตฺตาฯ น หิ เต โลกิยา วิย วีติกฺกมิตพฺพวตฺถุสงฺขาตานิ ชีวิตินฺทฺริยาทีนิ นานารมฺมณานิ อารพฺภ ปวตฺตนฺติฯ เอกํปน นิพฺพานเมว อารพฺภปวตฺตนฺตีติฯ สพฺพถาปีติ น โลกิเยสุ วิย เอกเท สปฺปหานวเสน ลพฺภนฺติฯ อถโข ติสฺโสปิ อนวเสส ทุจฺจริต ทุราชีวปฺปหานากาเรน ลพฺภนฺติฯ โลกิเยสุหิ สกิํ อุปฺปนฺนา สมฺมาวาจา จตุพฺพิธานิ วจีทุจฺจริตานิ สพฺพานิ เอกโต ปชหิตุํ นสกฺโกติฯ มุสาวาทวิรติ มุสาวาทเมว ปชหิตุํ สกฺโกติฯ น อิตรานิฯ มุสาวาทํปิ สมูลํ สานุสยํ ปชหิตุํ นสกฺโกติฯ

ตถา ปิสุณวาจา วิรติ ปิสุณวาจเมว ปชหิตุํ สกฺโกติฯ น อิตรานิฯ ปิสุณวาจํปิ สมูลํ สานุสยํ ปชหิตุํ น สกฺโกติฯ สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ โลกุตฺตเรสุ ปน สกิํ อุปฺปนฺนา สมฺมาวาจา สพฺพานิ วจีทุจฺจริตานิ สมูลานิ สานุสยานิ ปชหติฯ สกิํ อุปฺปนฺโน สมฺมากมฺมนฺโต สพฺพานิ กายทุจฺจริตานิ สมูลานิ สานุสยานิ ปชหติฯ สกิํ อุปฺปนฺโน สมฺมาอาชีโว สพฺพานิ อาชีวเหตุกานิ กายวจีทุจฺจริตานิ สมูลานิ สานุสยานิ ปชหติฯ อิติ ติสฺโส โลกุตฺตเรสุเอว สพฺพถาปิ ลพฺภนฺตีติฯ วิสทฺโท อวยวสมฺปิณฺฑนตฺโถฯ สกิํ อุปฺปนฺนา เอกา สมฺมาวาจา มุสาวาทปฺปหานวเสนาปิ ลพฺภติฯ นเกวลญฺจ ตปฺปหานวเสเนวฯ อถโข ปิสุณวาจาปหานวเสนปิ ลพฺภตีติ สพฺพํ วตฺตพฺพํฯ เอตฺถจ ทุจฺจริตานิ สมูลานิ สานุสยานีติ เอตฺถ กายวจีโจปน ภาคิยานิ กามราคานุสยาทีนิ อุปริมคฺควชฺฌานิ กิเลสชาตานิ อรูปเสกฺขานํปิ สนฺติเยวฯ กามรูปเสกฺขานํ ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ ตสฺมา เตสํ ปชหนวเสน อุปริมคฺค ผลวิรตีนํ ทุจฺจริตปฺปหานํ ทฏฺฐพฺพํฯ กามาวจรกุสเลสฺเวว, นปน กามาวจรวิปากกฺริยจิตฺเตสุ, นาปิมหคฺคตจิตฺเตสูติ อธิปฺปาโยฯ กามาวจรกุสเลสุปิ กามภูมิยํ อุปฺปนฺเนสุเอว, นรูปารูปภูมิยํ อุปฺปนฺเนสุฯ น หิ พฺรหฺมานํ วิรมิตพฺพวตฺถุ สงฺขาตานิ กายวจีทุจฺจริตานินาม อตฺถิฯ นจ โลกิยวิรติโย วิรมิตพฺพ วตฺถุรหิเตสุ ปุคฺคเลสุ ปวตฺตนฺตีติฯ อุปริ ฉกามาวจรเทเว สุปิ นปวตฺตนฺตีติ วทนฺติฯ ตํ กถาวตฺถุมฺหิ วิจาริตเมวฯ ยทิ เอวํ มนุสฺสโลเกปิ ตีสุ เหฏฺฐิมผลฏฺเฐสุ ตาสํ อปฺปวตฺติ อาปชฺชติฯ น หิ เตสํปิ ปาณาติปาตาทีนิ วิรมิตพฺพวตฺถูนินาม อตฺถีติฯ สจฺจํ, อิธ ปน สตฺตวิธอาปตฺติกฺขนฺธาปิ วิรมิตพฺพวตฺถุฏฺฐาเน ฐิตาฯ ตถา ติวิธกุหนวตฺถูนิจฯ ตานิจ กานิจิ เตสํ ผลฏฺฐานํปิ สาธารณานิเอวฯ มนุสฺสานญฺจ ยานิ กานิจิ ตสฺส ตสฺส สมาทินฺนสฺส สิกฺขาปทสฺส วตฺถูนิปิ วิรมิตพฺพวตฺถูนิเอวฯ ยานิปิ กามเสกฺขานํ กายวาจา วิปฺผนฺทนกรานิ กิเลสชาตานิ สมุจฺเฉทวิรตีนํ วตฺถุภูตานิ สนฺติฯ

ตานิ เตสํ ตทงฺค วิรตีนํปิ วตฺถูนิเอวาติฯ กทาจิ สนฺทิสฺสนฺตีติ สมาทานสมฺปตฺตวิรตีนํ อญฺญตรวเสน ปวตฺตกาเลเอว สนฺทิสฺสนฺติฯ เอวํ สนฺทิสฺส มานาปิ ภินฺนารมฺมณตฺตา นเอกโต หุตฺวา สนฺทิสฺสนฺตีติ วุตฺตํ วิสุํ วิสุนฺติฯ วิสุํวิสุํ สนฺทิสฺสมานาปิ เอเกกทุจฺจริตปฺปหานวเสเนว สนฺทิสฺสนฺติฯ น โลกุตฺตเรสุ วิย สพฺพถาปีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[121] อปฺปนาปตฺตานํ อปฺปมญฺญานํ โสมนสฺสสหคตภาโวว วิภงฺเค วุตฺโตติ วุตฺตํ ปญฺจมชฺฌานวชฺชิตมหคฺคตจิตฺเตสูติฯ เอตาหิ ปรสตฺตานํ เหตุ อธิมตฺตพฺยาปารา โหนฺติ, ตสฺมา อติสนฺตาย นิพฺยาปาราย ปญฺจมชฺฌานุเปกฺขาย สห นปวตฺตนฺตีติฯ อปฺปนาปุพฺพภาคภูตานํ ปน ตาสํ อุเปกฺขาเวทนายปิ สมฺปโยโค อฏฺฐกถายํ อนุญฺญาโตเยวาติ วุตฺตํ กามาวจรฯลฯ จิตฺเตสุจาติฯ กทาจีติ การุญฺญปฺปกติกสฺส อนิสฺสุกิโนจ ปเรสํ วิปตฺติสมฺปตฺติทสฺสนกาเลฯ นานาหุตฺวา ชายนฺตีติ เตสํ วิปตฺติทสฺสนกาเล อนุกมฺปนวเสน กรุณา เอว ชายติ, นมุทิตาฯ สมฺปตฺติทสฺสนกาเล ปน โมทนวเสน มุทิตาว ชายติ, นกรุณาติ เอวํ วิสุํ วิสุํ หุตฺวา ชายนฺตีติ อตฺโถฯ ยสฺมา ปเนตา โทสสมุฏฺฐิตานํ วิหิํสา อรตีนํ นิสฺสรณภูตาติ สุตฺตนฺเตสุ วุตฺตาฯ โทมนสฺสปฏิปกฺขญฺจโส มนสฺสเมว โหติฯ ตสฺมา ตาสํ อปฺปนาปุพฺพภาคภูตานํปิ นิจฺจํ โสมนสฺสโยคเมว เกจิ อิจฺฉนฺตีติ วุตฺตํ อุเปกฺขาสหคเตสุฯลฯ เกจิ วทนฺตีติฯ โส ปน เตสํ วาโท อฏฺฐกถายปิ สห วิรุทฺโธฯ ตสฺมา ตํ พหู วิญฺญุโน น สมฺปฏิจฺฉนฺตีติ กตฺวา โสวาโท เถเรน เกจิวาโทนาม กโตฯ ยสฺมาจ สพฺเพสํปิ โลกิย โลกุตฺตรชฺฌานานํ ปุพฺพภาค ภาวนา นาม อปฺปนาสนฺนกาเลเอว โสมนสฺสชฺฌานานํ ปุพฺพภาคา โสมนสฺสสหคตา โหนฺติฯ อุเปกฺขาฌานานํ ปุพฺพภาคา อุเปกฺขาสหคตา โหนฺติฯ อนาสนฺนกาเล ปน สพฺเพสํปิ เตสํ ปุพฺพภาคา กทาจิ โสมนสฺสสหคตา, กทาจิ อุเปกฺขาสหคตาโหนฺติฯ ตสฺมา โส วาโท เกจิวาโทว กาตุํ ยุตฺโตติฯ

เอตฺถจ สพฺพานิปิ สมถวิปสฺสนาภาวนาจิตฺตานินาม อาทิมฺหิ เยภุยฺเยน อุเปกฺขาสหคตานิเอว ภเวยฺยุํ, ยทิยิ ตานิ อาทิโตเยว ปฏฺฐาย โสมนสฺสสหชาตานิ สิยุํฯ ตทา อิเม สตฺตา โส มนสฺสชาเตสุ กมฺเมสุ อนภิรตานาม นตฺถีติ อญฺญํ กมฺมํ ฉฑฺเฑตฺวา ภาวนากมฺมเมว อนุยุญฺเชยฺยุนฺติฯ ปจฺฉา ปน อตฺตโน ภาวนาย ปุพฺพาปริยวิเสสทสฺสนกาเลเอว โสมนสฺส สหชาตานิ ภวนฺติฯ ปฏิกูลา รมฺมเณสุ ปน อสุภภาวนาจิตฺเตสุ ทุกฺขิตสตฺตารมฺมเณสุจ กรุณาภาวนาจิตฺเตสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ อปิจ อิมา กรุณามุทิตานาม ปกติกาเลปิ อุปฺปชฺชนฺติเยวฯ ตาสุ ปน มุทิตา ตาว อิฏฺฐสมฺปตฺติวิสยาติ สาเยภุยฺเยน โสมนสฺส สหชาตาติ ยุตฺตเมตํฯ กรุณา ปน อนิฏฺฐวิปตฺติวิสยาติ สา เยภุยฺเยน อุเปกฺขาสหชาตา เอว สิยาฯ นจ เอตา ปรสตฺตเหตุ อธิมตฺต พฺยาปาราติ กตฺวา อุเปกฺขาเวทนาย สห วิรุทฺธาเอวาติ สกฺกา วตฺตุํฯ สา หิ อปฺปนํ อปตฺตา เวทนุเปกฺขานาม อารมฺมณรสานุภวเนเอว นิพฺยาปาราโหติฯ น อญฺญกิจฺเจสุฯ ตถา หิ สตฺตา อุเปกฺขาสหคต จิตฺเตหิ อทินฺนํปิ อาทิยนฺติ, ทานํปิ เทนฺติ, อญฺญานิปิ มหนฺตานิ ปุญฺญาปุญฺญกมฺมานิ กโรนฺติเยวาติฯ ตสฺมา อปฺปนา ปตฺตานญฺเญว ตาสํ เวทนุเปกฺขาย สห วิรุทฺธภาโว วตฺตุํ ยุตฺโตติฯ

[80] เอตฺตาวตา ยํ วุตฺตํ วิภาวนิยํ

‘‘กรุณามุทิตา ภาวนากาเล อปฺปนาวีถิโต ปุพฺเพ ปริจยวเสน อุเปกฺขาสหคตจิตฺเตหิปิ ปริกมฺมํ โหติฯ ยถาตํ ปคุณคนฺถํ สชฺฌายนฺตสฺส กทาจิ อญฺญวิหิ ตสฺสาปิ สชฺฌายนํ, ยถาจ ปคุณวิปสฺสนาย สงฺขาเร สมฺมสนฺตสฺสกทาจิ ปริจยพเลน ญาณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตหิปิ สมฺมสนนฺติ อุเปกฺขา สหคตกามาวจเรสุ กรุณา มุทิตานํ อสมฺภววาโท เกจิวาโท กโต’’ติฯ ตํ ปฏิกฺขิตฺตํ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

กิญฺจาปิ กสิณนิมิตฺตาทีนิ อารมฺมณานิ อคมฺภีรานิเอว โหนฺติฯ

ตถาปิ โยคกมฺมพเลน จิตฺตสมาธานพเลน กิเลส ทูรีภาเวนจ ตทารมฺมเณสุ ฌานจิตฺเตสุ ญาณํ เอกนฺเตน ปวตฺต ติเยวาติ อาห สพฺเพสุปิ ปญฺจฯลฯ จิตฺเตสุจาติฯ

[122] ตโย วิรติธมฺมาฯ ทฺวยํ อปฺปมญฺญายุคฬํฯ เอวํ โส ภณเจตสิกา โสภเณสฺเวว จิตฺเตสุ จตุธา จตูหิ ปกาเรหิ สมฺปยุตฺตาติ โยชนาฯ อิทานิ สพฺเพสํปิ เจโต ยุตฺตานํ นิยตา นิยตโยคิวิภาคํ ทสฺเสตุํ อิสฺสาติอาทิมาหฯ กรุณา อาทิ ยสฺสาติ กรุณาทิฯ อปฺปมญฺญา ทฺวยํฯ อิสฺสามจฺเฉรกุกฺกุจฺจานิจ วิรติโยจ กรุณาทิจ อิสฺสามจฺเฉ รกุกฺกุจฺจวิรติกรุณาทโยฯ เต นานาจ ชายนฺติ, กทาจิจ ชายนฺติฯ มาโนจ กทาจิเอว ชายติฯ ถินมิทฺธญฺจ ตถา กทาจิ เอว ชายติฯ ชายมานํ ปน อญฺญมญฺญํ สเหว ชายติฯ นนานาติ โยชนาฯ เอตฺถจ อปฺปมญฺญาวิรตีนํ นานา กทาจิ โยโค เหฏฺฐาจ วุตฺโตฯ อุปริจ วกฺขติฯ อิสฺสาทีนํจ อุปริ วกฺขติฯ มานถินมิทฺธานํ ปน อิธ วตฺตพฺโพติฯ ตตฺถ มาโน จตูสุ ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺเตสุ ลพฺภมาโนปิ กทาจิ เตสํ เสยฺโย หมสฺมีติอาทินา ปวตฺตกาเลเอว ลพฺภติ, นอญฺญทาฯ ถินมิทฺธํ ปญฺจสุ สสงฺขาริเกสุ ลพฺภมานํปิ กทาจิ เตสํ นิทฺทาติภูตวเสน อกมฺมญฺญตาย ปวตฺติกาเลเอว ลพฺภติฯ น อญฺญทาฯ ตทา ลพฺภมานํปน ทฺวยํ สเหว ลพฺภติฯ น นานาติฯ

[81] วิภาวนิยํ ปน

‘‘ถินมิทฺธํ กทาจิ อิสฺสามจฺเฉรกุกฺกุจฺเจหิเจว มาเนนจ สห ชายติฯ กทาจิ เตหิ เตนจ นานา ชายตี’’ติ โยชนา วุตฺตาฯ สา สารโต น ปจฺเจตพฺพาฯ

น หิ เตหิ เตนจ ตสฺส สหภาโว นานาภาโวจ กิจฺจารมฺมณวิโรธาวิโรธภาเวน สิทฺโธติฯ

ยาจ ฏีกายํ

มาโนจ ถินมิทฺธญฺจ กทาจิ นานา ชายติฯ การณํ วุตฺตเมวฯ โยชนา วุตฺตาฯ สาปิ น สุนฺทราฯ กทาจิ สหชายตีติฯ

ยถาวุตฺตานุสาเรนาติ สตฺตสพฺพตฺถยุชฺชนฺตีติอาทินา วุตฺตปฺปการํ อนุสาเรน เสสาติ เอกาทสหิ อนิยต โยคีหิ อวเสสา เอกจตฺตาลีสธมฺมาฯ เต ยถาวุตฺตานุสาเรน อตฺตนา ลพฺภมาน จิตฺตุปฺปาเทสุ อนิยตโยคิโน เวทิตพฺพาติ โยชนาฯ

[123] เอวํ เจตสิกานํ โยคฏฺฐานปริจฺฉินฺทนวเสน สมฺปโยคนยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยุตฺตธมฺมราสิปริจฺฉินฺทนวเสน สงฺคห นยํ ทสฺเสนฺโต สงฺคหญฺจาติอาทิมาหฯ อิทานิ เตสํ สงฺคหญฺจ ยถารหํ ปวกฺขามีติ โยชนาฯ ฉตฺติํสาติอาทิ สงฺคหนยสฺส อุทฺเทสคาถาฯ สตฺตปญฺญตฺตารมฺมณา อปฺปมญฺญา นิพฺพานา รมฺมเณสุ นลพฺภนฺติติ วุตฺตํ อปฺปมญฺญาวชฺชิตาติ ตถา อฏฺฐสุ ทุตียชฺฌานิกจิตฺเตสุ วิตกฺกวชฺชา อญฺญสมานา ทฺวาทสเจต สิกา อปฺปมญฺญาวชฺชิตา เตวีสติ โสภณเจตสิกาเจติ ปญฺจตฺติํส ธมฺมา สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติอาทินยํ ตถาสทฺเทน นิทฺทิสติฯ เตเอวาติ วิตกฺก วิจาร ปีติสุขวชฺชา อุเปกฺขาสหคตา เต เอว เตตฺติํสธมฺมาฯ อฏฺฐสูติ เอตฺถ อฏฺฐจ อฏฺฐจ อฏฺฐาติ เอกเสสนิทฺเทโส, วิจฺฉาโลปนิทฺเทโสวา ทฏฺฐพฺโพฯ ปญฺจกชฺฌาน วเสนาติ ปาฬิยํ ปญฺจกนเยน วุตฺตสฺส ฌานเภทสฺส วเสน, จตุกฺกนเยน วุตฺตสฺส ฌานเภทสฺส วเสน ปน จตุธาว สงฺคโห โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ทฺวีสุ รูปปถมชฺฌานลาภีสุ ทุตียชฺฌานํ อุปฺปาเทนฺเตสุ มนฺโท วิตกฺกโม อติกฺกมิตุํ สกฺโกติฯ ตสฺส จตุรงฺคิกํ ทุตียชฺฌานํ อุปฺปชฺชติฯ ติกฺขปญฺโญ ปน วิตกฺก วิจาเร เอกโต อติกฺกมิตุํ สกฺโกติฯ ตสฺส ติยงฺคิกํ ทุตียชฺฌานํ อุปฺปชฺชตีติ อยํ เตสํ นยานํ วิเสโสฯ

[124] กิจฺจารมฺมณวิรุทฺธตฺตา วิรติโย มหคฺคเตสุ นุปฺปชฺชนฺตีติ อาห วิรติตฺตยวชฺชิตาติฯ วิรติโย หิ กายวจี วิโสธนกิจฺจา โหนฺติฯ มหคฺคตชฺฌานานิ ปน สุวิสุทฺธกายวจี ปโยคสฺเสว จิตฺตวิโสธนกิจฺจานิฯ วิรติโยจ วีติกฺกมิตพฺพ วตฺถุํวา นิพฺพานํวา อารพฺภ ปวตฺตนฺติฯ มหคฺคตชฺฌานานิ ปน ปญฺญตฺติ โยวา มหคฺคตธมฺเมวาติฯ

[125] กิจฺจารมฺมณวิ รุทฺธตฺตาเยว วิรติอปฺปมญฺญาโย เอกสฺมิํ จิตฺเต ทฺเว นลพฺภนฺตีติ วุตฺตํฯ อปฺปมญฺญา วิรติโย ปเนตฺถฯลฯ โยเชตพฺพาติฯ วิรติโย เอกนฺเตน ทุสฺสิลฺยปฺปหาน กิจฺจตฺตา ตปฺปหาน กิจฺจรหิเตสุ โลกิยาพฺยากเตสุ นลพฺภนฺตีติ วุตฺตํ วิรติวชฺชิตาติฯ ปญฺจสิกฺขาปทา กุสลาเยวาติ หิ ปาฬิยํ วุตฺตํฯ อิทญฺจ โลกิยสิกฺขาปทานิ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อปฺปมญฺญานํ สตฺตปญฺญตฺตารมฺมณตฺตา มหาวิปากานญฺจ เอกนฺต ปริตฺตารมฺมณตฺตา ตาสํ เตสุ สมฺภโว นตฺถีติ วุตฺตํ อปฺปมญฺญา วิรติวชฺชิตาติฯ นนุ กามกุสลํ สตฺตปญฺญตฺตาทิ อารมฺมณํปิ โหตีติ ตพฺพิปาเกนปิ เตน สทิสา รมฺมเณน ภวิตพฺพนฺติฯ นฯ วิกปฺปรหิตตฺตาฯ ปญฺญตฺติโย หิ อวิชฺชมานตฺตา มหคฺคตานุตฺตรธมฺมาจ สณฺหสุขุมธมฺมตฺตา ตถา ตถา วิกปฺเปตฺวาวา ปฏิวิชฺฌิตฺวาวา คณฺหนฺตานํ กุสลาทีนํ เอว อารมฺมณภูตา โหนฺติฯ กามวิปากานิ ปน สยํ อติทุพฺพลตาย อารมฺมณํ วิกปฺเปตฺวา วิคเหตุํ นสกฺโกนฺติ, กุโต ปฏิวิชฺฌิตฺวา คเหตุํฯ ตสฺมา ตานิ ปญฺญตฺติโยวา มหคฺคตานุตฺตรธมฺเมวา อาลมฺพิตุํ น สกฺโกนฺตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ มหคฺคตวิปากานิ ปน วิกปฺปรหิตานิปิ อปฺปนาปตฺตกมฺมวิเส สนิพฺพตฺตตฺตา ภาวนาพลนิมฺมิตานิ ปญฺญตฺติวิเสสานิ อาลมฺพิตุํ สกฺโกนฺตีติฯ

[82] วิภาวนิยํ ปน

กามตณฺหาธินกมฺมชนิตตฺตา กามวิปากานิ กามตณฺหาย อารมฺมณภูเต กามธมฺเมเอว อาลมฺพิตุํ ลภนฺตีติ อธิปฺปาเยน ‘‘กามตณฺหาธินสฺส ผลภูตตฺตา’’ติ วตฺวา ทาสิปุตฺโตปมาย ตทตฺถํ วิภาเวติฯ ตํ วิจาเรตพฺพํฯ

เอวญฺหิ สติ มหคฺคตวิปากานิปิ รูปารูปตณฺหาธิน กมฺมชนิตานิ เอว โหนฺตีติ ตานิปิ รูปารูปตณฺหานํ อารมฺมณภูเต มหคฺคต ธมฺเมเอว อาลมฺเพยฺยุนฺติฯ อปิจ, กามตณฺหาปิ กามธมฺเมเอว อารมฺมณํ กโรติฯ น ปญฺญตฺติธมฺเมติ นตฺถิฯ

นจ อิตฺถิปุริสาทิ หตฺถ ปาทาทิ ปญฺญตฺตีสุ อสฺสาทวเสน ปวตฺตา ตณฺหา กามตณฺหา นาม นโหตีติ อตฺถิฯ สุเภติ กุสเลฯ มเนติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ สุเภ กฺริเย ปาเกติ นิทฺธารณียํ ทฏฺฐพฺพํฯ สเหตุฯ ลฯ มเน ทฺวาทสธาว สงฺคโหติวา โยเชตพฺพํฯ นวิชฺชนฺเตตฺถาติ วชฺชิตานํ สงฺคโหฯ เอตฺถาติ โสภณจิตฺเตสุฯ ทฺวยนฺติ วิรติอปฺปมญฺญาทุกํฯ อนุตฺตเรติ วิเสสกานํ สงฺคโหฯ ฌาน ธมฺมาติ วิตกฺกาทโยฯ มชฺฌิเม มหคฺคเต อปฺปมญฺญาจ ฌานธมฺมา จฯ ปริตฺเตสุ กามโสภเณสุ อปฺปมญฺญาจ วิรติ ญาณปีติ โยจ วิเสสกา, สงฺคหนย เภทการกาติ อตฺโถฯ

[126] สตฺตรสธมฺมา โลภทิฏฺฐีหิ สทฺธิํ เอกูนวีสติ หุตฺวา สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ โยชนาฯ ปีติวชฺชิตา อญฺญสมานา ทฺวาทส เจตสิกา อกุสลสาธารณา จตฺตาโรจาติ โสฬสธมฺมา โลภทิฏฺฐีหิ สห อฏฺฐารส หุตฺวา สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ โยชนาฯ อิสฺสามจฺฉริย กุกฺกุจฺจานิ กิจฺจโต อารมฺมณโต จ ภินฺนานิ โหนฺตีติ วุตฺตํ อิสฺสาฯลฯ โยเชตพฺพานีติฯ สพฺเพสุปิ อกุสลจิตฺตุปฺปาเทสุ สมฺปยุตฺตธมฺมา ธมฺมโต อสทิสาเอว โหนฺติฯ คณนโต ปน เอกจฺเจ เอกจฺเจหิ สทิสา เอว โหนฺตีติ วุตฺตํ ทฺวาทสฯลฯ สงฺคหิตาภวนฺตีติฯ เอตฺถจ ปญฺจสุ อสงฺขาริเกสุ ปถมทุตีเยสุ เอกูนวีสติฯ ตตียจตุตฺเถสุ อฏฺฐารสฯ ปญฺจเม วีสติฯ ปญฺจสุ สสงฺขาริเกสุ ปถมทุตีเยสุ เอกวีสติฯ ตตียจตุตฺเถสุ วีสติฯ ปญฺจเม ทฺวาวีสติฯ โมมูหทฺวเย ปนฺนรสาติ เอวํ อกุสเลสุ สตฺต สงฺคหา ภวนฺติฯ เตนาห เอกูนวีสาติอาทิํฯ สาธารณาติ สพฺพา กุสลสาธารณาฯ สมานาติ อญฺญสมานาฯ อปเรติ ฉนฺทปีติอธิโมกฺเข ถเปตฺวา เอกจฺเจฯ

[127] หสนจิตฺเตติ หสิตุปฺปาทจิตฺเตฯ โวฏฺฐพฺพเนติ มโนทฺวาราวชฺชเนฯ สุขสนฺตีรเณติ โสมนสฺส สนฺตีรเณฯ มโน ธาตุตฺติกา เหตุก ปฏิสนฺธิ ยุคเฬติ ปญฺจทฺวาราวชฺชน สมฺปฏิจฺฉนทฺวยสงฺขาเต มโนธาตุตฺติเกเจว อุเปกฺขา สนฺตีรณ ทฺวยสงฺขาเต อเหตุก ปฏิสนฺธิยุคเฬจฯ

สพฺพตฺถ สพฺเพสุ อเหตุเกสุ สตฺต, ตโต เสสา ปกิณฺณกา ปน ยถารหํ ยุชฺชนฺติ, อิติ เตตฺติํส วิธสงฺคโห มยา วุตฺโตติ โยชนาฯ

[128] อิทานิ อยํ เจตสิกนิทฺเทโสติ กตฺวา จิตฺตสฺส วิย เอกสฺสปิ เจตสิกสฺส ภูมิชาติ สมฺปโยคาทิ เภเทน วิภาโค กเถตพฺโพติ ตํ ทสฺเสตุํ อนฺติมคาถมาหฯ อิตฺถํ อิมินา ยถาวุตฺตปฺปกาเรน จิตฺตาวิยุตฺตานํ เจตสิกานํ โสฬสวิธํ สมฺปโยคญฺจ เตตฺติํสวิธํ สงฺคหญฺจ ญตฺวา เตสํ ยถา โยคํ จิตฺเตน สมํ เภทํ อุทฺทิเสติ โยชนาฯ ผสฺโส ตาว เอกูนนวุติยา เอกวีสสเตสุวา จิตฺเตสุ ยุตฺตตฺตา เอกูนนวุติ เอกวีสสตวิเธวาติ เอวํ ทฺวิปญฺญาสเจตสิเก วิสุํ วิสุํ อุทฺธริตฺวา ยถาโยคํ ภูมิชาติสมฺปโยคาทิเภเทหิ เตสํ วิภาคํ กเถยฺยาติ อตฺโถฯ

อิติ ปรมตฺถทีปนิยานาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหสฺส

จตุตฺถวณฺณนาย เจตสิก สงฺคหสฺส

ปรมตฺถทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

ปกิณฺณก สงฺคห ปรมตฺถทีปนี

[129] เอวํ วิสุํ วิสุํ จิตฺตเจตสิกานํ นิทฺเทสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปุน อุภินฺนํ นิทฺเทสํ ทสฺเสนฺโต สมฺปยุตฺตายถาโยคนฺติอาทิมาหฯ ยถาโยคํ สมฺปยุตฺตา สภาวโต เตปญฺญาส จิตฺตเจตสิกา เย ธมฺมา มยา วิสุํ วิสุํ นิทฺทิฏฺฐาฯ อิทานิ ยถา รหํ เตสํ อุภินฺนํ สงฺคโหนาม นิยฺยเตติ โยชนาฯ ตตฺถ อตฺตโน อตฺตโน ภาโว สภาโวฯ ธมฺมานํ อาเวนิกลกฺขณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ จิตฺตํ ตาว ภูมิชาติสมฺปโยคาทิเภเทน เอกูน นวุติวิธํปิ อตฺตโน อารมฺมณ วิชานนสงฺขาเตน อาเวนิกลกฺขเณน เอกเมว โหติฯ ผสฺโสปิ ภูมิชาติสมฺปโย คาทิเภเทน เอกูนนวุติวิโธปิ ผุสนลกฺขเณน เอโกว โหติ ตถา เวทนาสญฺญาทโยติ เอวํ สภาวโต เตปญฺญาส เอว โหนฺตีติฯ เวทนาเหตุโต กิจฺจทฺวาราลมฺพณวตฺถุโต ปวตฺโต สงฺคโหติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ เวทนาเหตุโตติ เวทนาเภท เหตุเภทโตฯ เอวํ กิจฺจทฺวาราลมฺพณ วตฺถุโตติ เอตฺถปิฯ จิตฺตุปฺปาทวเสเนวาติ จิตฺตวเสเนว นิยฺยเตติ สมฺพนฺโธฯ เอวสทฺเทน เจตสิเก นิวตฺเตติฯ เอตฺตาวตา ฉนฺนํ ปกิณฺณกสงฺคหานํ วจนตฺโถ อิเธว ตาว เถเรน ทสฺสิโต โหติ เวทนาเภเทน จิตฺตเจตสิกานํ สงฺคโห เวทนาสงฺคโห, เหตุเภเทน จิตฺตเจตสิกานํ สงฺคโห เหตุสงฺคโหติอาทินาฯ

[83] วิภาวนิยํ ปน

จิตฺตุปฺปาทสทฺเทน เจตสิกธมฺเมปิ คเหตฺวา อญฺญํ นิวตฺเต ตพฺพํ อปสฺสนฺโต ‘‘น กตฺถจิ ตํวิรเหนา’’ติ วทติฯ ตํ นยุชฺชติเยวฯ